राज्यशास्त्र Important Questions Class 10 Chapter 5 Rajyashastra Maharashtra Board Marathi Medium

भारतीय लोकशाहीसमोरील आव्हाने

लहान प्रश्न

1. लोकशाही म्हणजे काय?

• लोकांच्या सहभागातून चालणारी शासनप्रणाली म्हणजे लोकशाही.

2. लोकशाही टिकवण्यासाठी काय करावे लागते?

• नागरिकांनी जागरूक राहून लोकशाही मूल्यांचे रक्षण करावे लागते.

3. भारतीय लोकशाहीसमोरील प्रमुख आव्हान कोणते आहे?

• जातीयता, दहशतवाद, भ्रष्टाचार, नक्षलवाद आणि गुन्हेगारीकरण.

4. जागतिक स्तरावर लोकशाहीला कोणते धोके आहेत?

• हुकूमशाही, लष्करी राजवट, आणि अपूर्ण लोकशाही प्रणाली.

5. लोकशाहीचा व्यापक प्रसार करण्यासाठी कोणते उपाय आवश्यक आहेत?

• नागरिकांचे सक्षमीकरण, सामाजिक समता आणि पारदर्शक प्रशासन.

6. जातीयतेचा लोकशाहीवर काय परिणाम होतो?

• सामाजिक एकता कमी होते आणि लोकांमध्ये तेढ निर्माण होते.

7. नक्षलवाद का वाढला आहे?

• भूमिहीन शेतकरी आणि आदिवासींच्या समस्या न सुटल्यामुळे.

8. भ्रष्टाचारामुळे लोकशाहीला कोणते धोके आहेत?

• प्रशासनाची कार्यक्षमता कमी होते आणि लोकांचा विश्वास उडतो.

9. गुन्हेगारीकरणामुळे लोकशाहीवर कोणता परिणाम होतो?

• गुन्हेगार लोकप्रतिनिधी होऊन सत्ता हातात घेतात.

10. बहुसंख्य समाजाच्या फायद्यासाठी अल्पसंख्याकांवर अन्याय होऊ शकतो का?

• लोकशाहीमध्ये अल्पसंख्य गटांचेही हक्क संरक्षित करणे गरजेचे आहे.

11. न्यायपालिका लोकशाही सुदृढ करण्यासाठी कोणती भूमिका बजावते?

• न्यायव्यवस्था भ्रष्टाचार आणि गुन्हेगारीकरण रोखण्याचे कार्य करते.

12. भारताची निवडणूक प्रक्रिया अधिक पारदर्शक करण्यासाठी कोणते उपाय केले जातात?

• इव्हीएम, मतदार यादी सुधारणा आणि लोकपाल संस्था.

13. स्त्रीसक्षमीकरणासाठी कोणते उपक्रम राबवले जातात?

• स्थानिक स्वराज्य संस्थांमध्ये महिलांसाठी 50% आरक्षण.

14. शासकीय प्रशासन पारदर्शक करण्यासाठी कोणता कायदा लागू करण्यात आला?

• माहितीचा अधिकार (RTI) कायदा 2005.

15. भारतातील न्यायपालिका कशी स्वायत्त आहे?

• न्यायाधीशांची निवड स्वतंत्र पद्धतीने केली जाते.

16. लोकशाही सशक्त करण्यासाठी नागरिकांनी कोणत्या जबाबदाऱ्या पार पाडल्या पाहिजेत?

• मतदान करणे, भ्रष्टाचाराविरोधात आवाज उठवणे आणि कायद्याचे पालन करणे.

17. लोकशाहीमध्ये विरोधी पक्षाची भूमिका काय असते?

• सत्ताधारी पक्षावर नजर ठेवणे आणि गरज असल्यास निषेध नोंदवणे.

18.राजकीय पक्षांतर्गत निवडणुका का महत्त्वाच्या आहेत?

• पक्षात लोकशाही प्रक्रिया टिकून राहण्यासाठी.

19. भारतीय लोकशाही यशस्वी करण्यासाठी कोणते उपाय आवश्यक आहेत?

• शिक्षण, सामाजिक न्याय आणि लोकसहभाग वाढवणे.

20. लोकशाही टिकवण्यासाठी माध्यमांची भूमिका काय असते?

• शासनावर टीका करणे, माहिती पुरवणे आणि लोकमत जागृत करणे.

लांब प्रश्न

1. लोकशाहीच्या टिकावासाठी जागरूक नागरिकांची भूमिका स्पष्ट करा.

• लोकशाही सशक्त करण्यासाठी नागरिकांनी जबाबदारीने मतदान करावे, शासनाच्या निर्णयांवर लक्ष ठेवावे आणि गरज असल्यास निषेध नोंदवावा. नागरिकांनी माहितीचा अधिकार वापरून प्रशासन पारदर्शक ठेवावे. तसेच, सामाजिक न्यायासाठी चळवळींमध्ये सहभागी होणे आवश्यक आहे.

2. जातीयता लोकशाहीसाठी कशी धोकादायक ठरते?

• जातीयता समाजात फूट पाडते आणि धार्मिक किंवा जातीय दंगलींना कारणीभूत ठरते. यामुळे लोकशाहीचे महत्त्वाचे मूल्य म्हणजे समानता धोक्यात येते. लोकशाही सशक्त करण्यासाठी सर्व समाजघटकांनी एकत्र येऊन काम करणे गरजेचे आहे.

3. भ्रष्टाचार लोकशाहीसाठी कसा घातक आहे?

• भ्रष्टाचारामुळे प्रशासन निकृष्ट बनते आणि लोकशाही व्यवस्थेवरील विश्वास कमी होतो. सरकारी योजना आणि निधी चुकीच्या मार्गाने वापरण्यात येतात, ज्यामुळे सर्वसामान्य जनतेचे नुकसान होते. भ्रष्टाचार रोखण्यासाठी लोकपाल आणि लोकायुक्त कायद्यांची अंमलबजावणी करणे आवश्यक आहे.

4. दहशतवाद लोकशाहीसाठी मोठे आव्हान कसे आहे?

• दहशतवादामुळे देशातील सुरक्षितता धोक्यात येते आणि लोकांमध्ये भीतीचे वातावरण निर्माण होते. दहशतवादी हल्ल्यांमुळे सामान्य नागरिकांचा जीवनमान ढासळतो आणि त्यांचा लोकशाही प्रक्रियेत सहभाग कमी होतो. त्यामुळे राष्ट्रीय सुरक्षेसाठी प्रभावी उपाययोजना करणे आवश्यक आहे.

5. गुन्हेगारीकरणामुळे निवडणूक प्रक्रियेला कोणते धोके निर्माण होतात?

• गुन्हेगारी पार्श्वभूमी असलेल्या उमेदवारांना निवडणूक लढवण्याची संधी मिळते, ज्यामुळे लोकशाही मूल्ये धोक्यात येतात. अशा लोकप्रतिनिधींमुळे भ्रष्टाचार आणि गुंडगिरी वाढण्याची शक्यता असते. त्यामुळे पारदर्शक आणि स्वच्छ निवडणूक प्रक्रिया ठेवणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

6. भारतातील लोकशाही अधिक सशक्त करण्यासाठी कोणते उपाय गरजेचे आहेत?

• लोकशाही मजबूत करण्यासाठी शिक्षण व्यवस्था सुधारावी, भ्रष्टाचार रोखण्यासाठी कठोर कायदे लागू करावेत आणि स्थानिक स्वराज्य संस्थांना बळकटी द्यावी. लोकांनी जागरूक राहून त्यांच्या हक्कांची जाणीव ठेवावी आणि जबाबदार नागरिक बनावे. यामुळे लोकशाही अधिक स्थिर आणि प्रभावी होईल.

7. नक्षलवाद भारतीय लोकशाहीसाठी मोठे आव्हान कसे आहे?

• नक्षलवाद हा भूमिहीन शेतकरी आणि आदिवासींच्या समस्या सोडवण्यासाठी सुरू झाला, परंतु कालांतराने हा हिंसक मार्गाकडे वळला. पोलिस आणि सरकारी यंत्रणांवर हल्ले करून नक्षलवादी कायद्याच्या चौकटीबाहेर जाऊ लागले. त्यामुळे हा प्रश्न लोकशाही मार्गाने सोडवण्यासाठी प्रभावी उपाययोजना करणे गरजेचे आहे.

8. राजकारणातील घराणेशाहीचा लोकशाहीवर काय परिणाम होतो?

• काही कुटुंबांनी राजकारणावर वर्चस्व मिळवल्यास नवीन आणि सामान्य लोकांसाठी संधी कमी होतात. या प्रकारामुळे लोकशाही प्रक्रियेतील पारदर्शकता कमी होते आणि व्यक्तीगत स्वार्थ अधिक महत्त्वाचा ठरतो. त्यामुळे राजकीय पक्षांनी पक्षांतर्गत निवडणुका घेऊन नवीन नेत्यांना संधी दिली पाहिजे.

9. लोकशाहीत पारदर्शकता वाढवण्यासाठी कोणते उपाय केले जातात?

• माहितीचा अधिकार (RTI) कायदा, लोकपाल आणि लोकायुक्त यंत्रणा यांसारखे उपाय लोकशाही सशक्त करण्यासाठी महत्त्वाचे आहेत. निवडणुकीत काळा पैसा आणि भ्रष्टाचार रोखण्यासाठी सुधारणा केल्या पाहिजेत. नागरिकांनी माध्यमांद्वारे आणि चळवळींमध्ये सहभागी होऊन सरकारला जबाबदार ठेवलं पाहिजे.

10. भारतीय न्यायपालिकेची भूमिका लोकशाही बळकट करण्यात कशी महत्त्वाची आहे?

• भारतीय न्यायपालिका स्वतंत्र आणि पारदर्शक असल्यामुळे ती नागरिकांचे हक्क आणि स्वातंत्र्य टिकवून ठेवते. कायद्याचे उल्लंघन करणाऱ्यांवर कठोर कारवाई करून न्यायालय लोकशाही प्रक्रियेचे संरक्षण करते. त्यामुळे लोकशाही टिकवण्यासाठी न्यायव्यवस्थेची कार्यक्षमता आणि निष्पक्षता महत्त्वाची ठरते.