राज्यशास्त्र Important Questions Class 10 Chapter 4 Rajyashastra Maharashtra Board Marathi Medium

सामाजिक व राजकीय चळवळी

लहान प्रश्न

1. चळवळ म्हणजे काय?

• विशिष्ट सामाजिक, राजकीय किंवा आर्थिक समस्येवर जनतेला संघटित करून ती सोडवण्यासाठी केलेली सामूहिक कृती म्हणजे चळवळ.

2. शेतकरी चळवळीची प्रमुख मागणी कोणती आहे?

• शेतमालाला योग्य भाव मिळावा, शेतीला उद्योगाचा दर्जा मिळावा आणि कर्जमाफी मिळावी.

3. पर्यावरण चळवळीचे मुख्य उद्दीष्ट काय आहे?

• पर्यावरणाचा ऱ्हास रोखणे, जंगल संवर्धन, जलसंधारण आणि जैवविविधतेचे संरक्षण करणे.

4. ग्राहक चळवळ कशासाठी चालवली जाते?

• ग्राहकांचे हक्क संरक्षण करणे आणि फसवणुकीपासून ग्राहकांना वाचवणे.

5. स्त्री चळवळ कोणत्या विषयांवर भर देते?

• स्त्री शिक्षण, समान वेतन, स्त्री सशक्तीकरण आणि त्यांच्या हक्कांचे संरक्षण.

6. कामगार चळवळ का निर्माण झाली?

• कामगारांना योग्य वेतन, सुरक्षित कामाची जागा आणि ठरावीक कामाचे तास मिळावेत म्हणून.

7. ‘चिपको आंदोलन’ कोणत्या विषयाशी संबंधित होते?

• जंगलतोड रोखण्यासाठी आणि वृक्षसंवर्धनासाठी.

8. महात्मा फुले यांनी कोणती समाजसुधारणात्मक चळवळ सुरू केली?

• स्त्री शिक्षण आणि शेतकरी हक्कांसाठी चळवळ.

9. ‘नर्मदा बचाव आंदोलन’ कोणत्या समस्येशी संबंधित आहे?

• मोठ्या धरणांमुळे होणाऱ्या विस्थापनाविरुद्ध आणि पर्यावरण संरक्षणासाठी.

10. भारतात पहिली कामगार संघटना कधी स्थापन झाली?

• 1920 मध्ये ‘ऑल इंडिया ट्रेड युनियन काँग्रेस’ स्थापन झाली.

11. राजकीय पक्ष आणि चळवळींमध्ये काय फरक आहे?

• राजकीय पक्ष निवडणुका लढवतात, तर चळवळी विशिष्ट समस्यांसाठी दबाव आणतात.

12. हरितक्रांती म्हणजे काय?

• शेती उत्पादन वाढवण्यासाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करणे.

13. भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यातील प्रमुख सामाजिक चळवळ कोणती होती?

• असहकार आंदोलन, सविनय कायदेभंग आणि भारत छोडो आंदोलन.

14. सामाजिक चळवळींमध्ये नेत्याची भूमिका महत्त्वाची का असते?

• चळवळीचे नेतृत्व योग्य दिशेने नेण्यासाठी आणि संघटन मजबूत करण्यासाठी.

15. ग्राहक हक्क संरक्षणासाठी कोणता कायदा अस्तित्वात आहे?

• ग्राहक संरक्षण कायदा 1986.

16. आदिवासी चळवळ कोणत्या प्रमुख मुद्द्यांवर भर देते?

• वन हक्क, विस्थापन, आणि आदिवासींचे सांस्कृतिक हक्क.

17. महात्मा गांधींनी कोणते सामाजिक चळवळी चालवल्या?

• अस्पृश्यता निवारण, स्वदेशी चळवळ, आणि ग्रामोद्योग चळवळ.

18. भारतात कोणती महत्त्वाची पर्यावरण चळवळ झाली आहे?

• चिपको आंदोलन, नर्मदा बचाव आंदोलन, अप्पिको आंदोलन.

19. सामाजिक चळवळींचा समाजावर काय परिणाम होतो?

• सामाजिक न्याय प्रस्थापित होतो आणि सरकार धोरणे बदलते.

20. महात्मा गांधींच्या चळवळींचा मुख्य उद्देश काय होता?

• अहिंसेच्या माध्यमातून सामाजिक सुधारणा आणि स्वातंत्र्य प्राप्त करणे.

लांब प्रश्न

1. पर्यावरण चळवळीचे महत्त्व स्पष्ट करा.

• पर्यावरण चळवळी निसर्गाच्या संवर्धनासाठी महत्त्वाच्या आहेत. या चळवळी जंगलतोड, प्रदूषण, आणि जैवविविधता नष्ट होण्यास प्रतिबंध करण्यासाठी कार्य करतात. भारतातील ‘चिपको आंदोलन’ आणि ‘नर्मदा बचाव आंदोलन’ यासारख्या चळवळी पर्यावरण संरक्षणाच्या दिशेने मोठी पावले ठरली आहेत.

2. शेतकरी चळवळीचे स्वरूप स्पष्ट करा.

• भारतातील शेतकरी चळवळी शेतीविषयक धोरण सुधारण्यासाठी सुरू झाल्या. हमीभाव, कर्जमाफी, आणि स्वामीनाथन आयोगाच्या शिफारशी लागू करणे या चळवळींच्या प्रमुख मागण्या आहेत. स्वातंत्र्यपूर्व आणि स्वातंत्र्यानंतरही शेतकऱ्यांसाठी अनेक आंदोलनं झाली, ज्यामुळे शेती सुधारणा घडून आल्या.

3. स्त्री चळवळीचा उद्देश आणि कार्य स्पष्ट करा.

• स्त्री चळवळी महिलांच्या शिक्षण, रोजगार, आणि समान हक्कांसाठी सुरू झाल्या. या चळवळी स्त्रियांवरील अन्याय, सतीप्रथा, बालविवाह, आणि लैंगिक भेदभाव यांविरुद्ध लढतात. स्वातंत्र्यपूर्व काळात सावित्रीबाई फुले, पंडिता रमाबाई यांनी महिलांच्या सक्षमीकरणासाठी मोठे योगदान दिले.

4. ग्राहक चळवळीचे महत्त्व काय आहे?

• ग्राहक चळवळ ग्राहकांच्या हक्कांचे संरक्षण करण्यासाठी सुरू झाली. भेसळ, चुकीच्या किंमती, आणि वस्तूंच्या गुणवत्तेवरील फसवणूक रोखण्यासाठी ग्राहक कायदा 1986 लागू करण्यात आला. या चळवळीमुळे ग्राहकांना त्यांचे अधिकार समजले आणि न्याय मिळू लागला.

5. कामगार चळवळीची गरज का भासली?

• औद्योगिकीकरणामुळे कामगारांवर होणाऱ्या अन्यायाला आळा घालण्यासाठी कामगार चळवळी उभ्या राहिल्या. वेतनवाढ, सुरक्षित कामाची जागा, आणि निश्चित कामाचे तास यांसाठी या चळवळी लढा देतात. स्वातंत्र्यानंतर अनेक नवीन कायदे करून कामगारांच्या हक्कांचे संरक्षण करण्यात आले.

6. आदिवासी चळवळी कोणत्या समस्यांसाठी लढत आहेत?

• आदिवासी चळवळी त्यांचे वन हक्क, विस्थापन, आणि पारंपरिक जीवनशैली टिकवण्यासाठी संघर्ष करतात. सरकारच्या वनधोरणांमुळे अनेक आदिवासींना त्यांच्या भूमीवरून विस्थापित केले जाते. त्यामुळे वन हक्क कायदा लागू करण्यात आला, पण त्याच्या अंमलबजावणीसाठी अजूनही संघर्ष सुरू आहे.

7. ‘चिपको आंदोलन’ कशासाठी केले गेले?

• ‘चिपको आंदोलन’ पर्यावरण संरक्षणासाठी उत्तराखंडमध्ये सुरू झाले. गावकऱ्यांनी वृक्षतोडीला विरोध केला आणि झाडांना मिठी मारून त्यांचे रक्षण केले. यामुळे सरकारला जंगलतोडीविरोधी धोरण आखावे लागले आणि पर्यावरण संवर्धनाचे महत्त्व अधोरेखित झाले.

8. नर्मदा बचाव आंदोलनाचे उद्दीष्ट काय होते?

• ‘नर्मदा बचाव आंदोलन’ मोठ्या धरणांमुळे होणाऱ्या विस्थापनाविरोधात सुरू झाले. हे आंदोलन विस्थापितांचे पुनर्वसन, पर्यावरणीय धोके, आणि जलसंपत्तीच्या न्याय्य वापराबाबत जनजागृती करण्यासाठी होते. या चळवळीमुळे धरण प्रकल्पांचा पुनर्विचार होऊ लागला आणि विस्थापितांचे हक्क अधोरेखित झाले.

9. महात्मा फुले यांचे सामाजिक योगदान काय होते?

• महात्मा फुले यांनी स्त्री शिक्षण, शेतकरी आणि दलित हक्कांसाठी चळवळी केल्या. त्यांनी सावित्रीबाई फुले यांच्या मदतीने मुलींसाठी पहिले शाळा सुरू केली आणि समाजात समता आणण्यासाठी कार्य केले. सत्यशोधक समाजाच्या स्थापनेद्वारे त्यांनी सामाजिक सुधारणा घडवून आणल्या.

10. लोकशाहीमध्ये चळवळींचे महत्त्व काय आहे?

• लोकशाहीमध्ये चळवळी सरकारवर दबाव टाकून धोरणांमध्ये सुधारणा घडवू शकतात. सामाजिक, आर्थिक आणि पर्यावरणीय विषयांवरील चळवळी लोकांच्या समस्यांना वाचा फोडतात. त्यामुळे सरकारला अधिक पारदर्शक आणि जबाबदार ठेवण्यासाठी चळवळी अत्यंत महत्त्वाच्या असतात.