राज्यशास्त्र Important Questions Class 10 Chapter 3 Rajyashastra Maharashtra Board Marathi Medium

राजकीय पक्ष

लहान प्रश्न

1. राजकीय पक्ष म्हणजे काय?

➤ निवडणूक लढवून सत्ता मिळवण्यासाठी कार्य करणाऱ्या संघटनांना राजकीय पक्ष म्हणतात.

2. राष्ट्रीय पक्ष आणि प्रादेशिक पक्ष यात काय फरक आहे?

➤ राष्ट्रीय पक्ष संपूर्ण देशात प्रभावी असतो, तर प्रादेशिक पक्ष एखाद्या विशिष्ट राज्यापुरता मर्यादित असतो.

3. राष्ट्रीय पक्ष होण्यासाठी कोणते निकष आहेत?

➤ किमान ४ राज्यांमध्ये ६% मते आणि लोकसभेत ४ जागा किंवा २% लोकसभा जागा आणि ३ राज्यांत अस्तित्व आवश्यक आहे.

4. प्रादेशिक पक्ष कोणत्या निकषांवर आधारित असतो?

➤ एका राज्यात ६% मते आणि २ विधानसभा जागा किंवा एकूण जागांच्या ३% जागा मिळवणे आवश्यक आहे.

5. भारतातील पहिला राजकीय पक्ष कोणता होता?

➤ भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस (INC), स्थापन: 1885.

6. भारतीय जनता पक्षाची स्थापना केव्हा झाली?

➤ भारतीय जनता पक्ष (BJP) 1980 साली स्थापन झाला.

7. बहुजन समाज पक्षाची स्थापना कोणी केली?

➤ कांशीराम यांनी 1984 साली बहुजन समाज पक्ष (BSP) स्थापन केला.

8. भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष कधी स्थापन झाला?

➤ 1925 साली भारतीय कम्युनिस्ट पक्ष (CPI) स्थापन झाला.

9. शिवसेना कोणत्या राज्याचा प्रमुख प्रादेशिक पक्ष आहे?

➤ महाराष्ट्र.

10. राजकीय पक्ष कोणते प्रमुख कार्य करतात?

➤ निवडणुका लढवणे, सरकार स्थापन करणे आणि जनतेच्या समस्या शासनापर्यंत पोहोचवणे.

11. आघाडी सरकार म्हणजे काय?

➤ जेव्हा कोणत्याही पक्षाला स्पष्ट बहुमत मिळत नाही, तेव्हा अनेक पक्ष मिळून सरकार स्थापन करतात.

12. आघाडी सरकारमुळे कोणती अडचण निर्माण होते?

➤ निर्णय घेण्यात विलंब होतो आणि सरकार अस्थिर होण्याची शक्यता असते.

13. प्रादेशिक पक्षांची गरज का आहे?

➤ स्थानिक समस्यांवर लक्ष केंद्रित करून त्या सोडवण्यासाठी प्रादेशिक पक्ष महत्त्वाचे असतात.

14. भारतात एकपक्षीय प्रणाली आहे का?

➤ नाही, भारतात बहुपक्षीय प्रणाली आहे.

15. लोकशाहीत राजकीय पक्षांचे महत्त्व काय आहे?

➤ ते जनतेला प्रतिनिधित्व देतात आणि सरकार स्थापन करण्याचे कार्य करतात.

16. भारतीय संविधान कोणत्या प्रकारच्या पक्षपद्धतीला मान्यता देते?

➤ बहुपक्षीय प्रणालीला मान्यता देते.

17. राजकीय पक्षांचे विचारसरणीचे उदाहरण द्या.

➤ काँग्रेस – समाजवाद, भाजप – राष्ट्रवाद, CPI – साम्यवाद.

18. राष्ट्रीय पक्षांचा उद्देश काय असतो?

➤ संपूर्ण देशभर प्रभाव निर्माण करणे आणि केंद्र सरकार स्थापन करणे.

19. शिरोमणी अकाली दल कोणत्या राज्याचा पक्ष आहे?

➤ पंजाब.

20. तमिळनाडूतील प्रमुख प्रादेशिक पक्ष कोणता आहे?

➤ द्रविड मुनेत्र कळघम (DMK) आणि अण्णा द्रविड मुनेत्र कळघम (AIADMK).

21. राजकीय पक्ष निवडणूक आयोगाकडून काय मिळवतात?

➤ अधिकृत मान्यता आणि निवडणूक चिन्ह.

22. राजकीय पक्षांची संख्या भारतात वाढत आहे का?

➤ होय, बहुपक्षीय प्रणालीमुळे नवे पक्ष निर्माण होत आहेत.

23. राजकीय पक्षांचे अर्थसहाय्य कोण करतो?

➤ पक्ष कार्यकर्ते, उद्योगपती, सरकार आणि लोकसहभाग.

24. निवडणूक चिन्हांचे महत्त्व काय आहे?

➤ मतदान करताना मतदारांना पक्ष ओळखण्यास मदत होते.

25. मतदान हे लोकशाहीसाठी का महत्त्वाचे आहे?

➤ मतदानामुळे योग्य लोकप्रतिनिधी निवडले जातात आणि लोकशाही मजबूत राहते.

लांब प्रश्न

1. राजकीय पक्ष म्हणजे काय? त्यांची गरज का आहे?

➤ राजकीय पक्ष म्हणजे निवडणुका लढवून सत्ता मिळवण्यासाठी कार्य करणारी संघटना. ते लोकशाही मजबूत करतात, सरकार चालवतात आणि जनतेच्या समस्या सोडवतात.

2. राष्ट्रीय आणि प्रादेशिक पक्ष यामधील फरक स्पष्ट करा.

➤ राष्ट्रीय पक्ष संपूर्ण भारतात सक्रिय असतो, तर प्रादेशिक पक्ष केवळ एका राज्यापुरता मर्यादित असतो. राष्ट्रीय पक्ष केंद्र सरकारवर प्रभाव टाकतो, तर प्रादेशिक पक्ष राज्य सरकारात महत्त्वाची भूमिका बजावतो.

3. भारतात बहुपक्षीय प्रणाली का आहे?

➤ भारत विविध भाषां, संस्कृती आणि समाजगटांचा देश असल्याने अनेक पक्ष अस्तित्वात आले. बहुपक्षीय प्रणाली लोकांना अधिक पर्याय देते आणि लोकशाही अधिक मजबूत करते.

4. भारतीय जनता पक्षाची स्थापना आणि उद्दिष्टे कोणती?

➤ भारतीय जनता पक्ष (BJP) 1980 मध्ये स्थापन झाला आणि तो राष्ट्रवाद व आर्थिक सुधारणांवर भर देतो. पारंपरिक भारतीय संस्कृती जपणे आणि विकास करणे हे पक्षाचे उद्दिष्ट आहे.

5. भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस पक्षाची भूमिका स्पष्ट करा.

➤ 1885 मध्ये स्थापन झालेल्या काँग्रेसने भारताच्या स्वातंत्र्यलढ्यात मोठी भूमिका बजावली. स्वातंत्र्यानंतर काँग्रेसने देशाच्या विकासासाठी समाजवादी आणि धर्मनिरपेक्ष धोरणे राबवली.

6. आघाडी सरकार म्हणजे काय? त्याचे फायदे व तोटे सांगा.

➤ जेव्हा कोणत्याही पक्षाला स्पष्ट बहुमत मिळत नाही, तेव्हा अनेक पक्ष मिळून आघाडी सरकार स्थापन करतात. यामुळे व्यापक मतसमूहांचे प्रतिनिधित्व होते, पण निर्णय प्रक्रियेत विलंब आणि अस्थिरता येते.

7. प्रादेशिक पक्षांची गरज आणि त्यांचे कार्य काय असते?

➤ प्रादेशिक पक्ष स्थानिक समस्यांवर लक्ष केंद्रित करून त्या सोडवण्याचे कार्य करतात. ते भाषिक, सांस्कृतिक आणि आर्थिक विकासासाठी प्रयत्नशील असतात.

8. राजकीय पक्षांचे निवडणूक आयोगाशी संबंध काय असतो?

➤ निवडणूक आयोग पक्षांना मान्यता देतो, निवडणूक चिन्ह निश्चित करतो आणि निवडणूक प्रक्रियेवर देखरेख ठेवतो. पक्षांनी निवडणूक नियमांचे पालन करावे, यासाठी आयोग जबाबदार असतो.

9. भारतात पक्षपद्धतीत झालेले बदल स्पष्ट करा.

➤ स्वातंत्र्यानंतर काँग्रेसचे वर्चस्व होते, पण 1977 नंतर बहुपक्षीय राजकारण सुरू झाले. 1990 नंतर आघाडी सरकारे वाढली आणि प्रादेशिक पक्ष अधिक प्रभावी झाले.

10. मतदार आणि राजकीय पक्ष यांचे नाते काय आहे?

➤ मतदार हे पक्षांना निवडून सत्ता देतात आणि त्यांच्या कामगिरीनुसार त्यांना परत संधी देतात किंवा नाकारतात. राजकीय पक्ष लोकांच्या गरजा आणि मागण्या शासनापर्यंत पोहोचवतात.

11. भारतातील काही प्रमुख राष्ट्रीय पक्षांची नावे आणि त्यांची स्थापना वर्षे द्या.

➤ काँग्रेस (1885), भारतीय जनता पक्ष (1980), बहुजन समाज पक्ष (1984), कम्युनिस्ट पक्ष (1925), राष्ट्रवादी काँग्रेस पक्ष (1999) आणि तृणमूल काँग्रेस (1998).

12. लोकशाहीमध्ये मतदारांची भूमिका काय असते?

➤ मतदार योग्य उमेदवार निवडून सरकार स्थापन करतो आणि लोकशाही मजबूत करतो. लोकशाहीतील पारदर्शकता राखण्यासाठी सुज्ञ आणि जबाबदार मतदान आवश्यक आहे.