राज्यशास्त्र Important Questions Class 10 Chapter 1 Rajyashastra Maharashtra Board Marathi Medium

संविधानाची वाटचाल

लहान प्रश्न

1. भारतीय संविधानाचा स्वीकार कधी करण्यात आला?

उत्तर: २६ नोव्हेंबर १९४९ रोजी.

2. भारतीय संविधानाची अंमलबजावणी कधी झाली?

उत्तर: २६ जानेवारी १९५० रोजी.

3. भारतीय संविधानाचा उद्देश काय आहे?

उत्तर: भारताला सार्वभौम, समाजवादी, धर्मनिरपेक्ष आणि लोकशाही गणराज्य बनवणे.

4. लोकशाही शासनपद्धतीत नागरिकांना कोणता अधिकार दिला जातो?

उत्तर: प्रौढ मताधिकार.

5. भारतीय लोकशाहीत किती प्रकारचे शासनस्तर आहेत?

उत्तर: तीन – केंद्र, राज्य आणि स्थानिक शासन.

6. संविधानात नागरिकांसाठी कोणते महत्त्वाचे हक्क दिले आहेत?

उत्तर: मूलभूत हक्क.

7. भारतीय लोकशाहीची सर्वांत मोठी वैशिष्ट्ये कोणती आहेत?

उत्तर: सार्वत्रिक मताधिकार आणि सत्तेचे विकेंद्रीकरण.

8. ७३ वी व ७४ वी घटना दुरुस्ती कोणत्या विषयाशी संबंधित आहे?

उत्तर: स्थानिक स्वराज्य संस्थांशी संबंधित आहे.

9. भारतीय लोकशाही विकेंद्रित करण्यासाठी कोणता कायदा करण्यात आला?

उत्तर: पंचायतराज कायदा.

10. लोकशाही बळकट करण्यासाठी कोणत्या अधिकाराची गरज आहे?

उत्तर: माहितीचा अधिकार (RTI).

11. माहितीच्या अधिकाराचा कायदा कोणत्या वर्षी लागू झाला?

उत्तर: २००५ साली.

12. राखीव जागांचे धोरण कोणत्या समाजघटकांसाठी आहे?

उत्तर: अनुसूचित जाती, जमाती व इतर मागासवर्गीयांसाठी.

13. महिला सक्षमीकरणासाठी कोणता कायदा केला गेला?

उत्तर: घरगुती हिंसाचार प्रतिबंधक कायदा.

14. मतदाराचे वय २१ वरून १८ वर्षे कधी करण्यात आले?

उत्तर: १९८९ साली.

15. भारतातील सर्वोच्च न्यायालय कोठे आहे?

उत्तर: नवी दिल्ली.

16. भारतीय संविधानाचे संपूर्ण प्रारूप कोणत्या समितीने तयार केले?

उत्तर: घटना समितीने.

17. भारतीय न्यायव्यवस्थेचे प्रमुख कोण असतात?

उत्तर: भारताचे सरन्यायाधीश.

18. कोणता कायदा नागरिकांना शिक्षणाचा अधिकार देतो?

उत्तर: शिक्षणाचा हक्क कायदा, २००९.

19. सरकारी माहिती मिळवण्यासाठी कोणता अधिकार महत्त्वाचा आहे?

उत्तर: माहितीचा अधिकार (RTI).

20. सामाजिक न्याय व समता प्रस्थापित करण्यासाठी कोणते उपाययोजना करण्यात आल्या?

उत्तर: आरक्षण, महिला सक्षमीकरण, शिक्षणाचा हक्क.

लांब प्रश्न

1. भारतीय संविधानात सामाजिक न्यायाला का महत्त्व दिले आहे?

उत्तर: सामाजिक न्याय प्रस्थापित करण्यासाठी जात, धर्म, लिंग आणि भाषा यावर आधारित भेदभाव संपवणे गरजेचे आहे. संविधानाने सर्व नागरिकांना समान संधी देण्यासाठी राखीव जागा, अल्पसंख्याक संरक्षण आणि स्त्रीसक्षमीकरण यासारख्या तरतुदी केल्या आहेत.

2. मतदाराचे वय २१ वरून १८ वर्षे करण्याचा काय परिणाम झाला?

उत्तर: अधिक युवकांना मतदानाचा अधिकार मिळाला, त्यामुळे लोकशाही प्रक्रियेत तरुणांचा सहभाग वाढला. भारतातील मतदारसंख्या जगातील सर्वांत मोठी बनली आणि राजकीय प्रक्रियेत युवाशक्तीला महत्त्व मिळाले.

3. लोकशाहीत सत्तेचे विकेंद्रीकरण का आवश्यक आहे?

उत्तर: विकेंद्रीकरणामुळे सर्वसामान्य लोकांना शासनात सहभाग घेता येतो, तसेच प्रशासन अधिक प्रभावी आणि लोकाभिमुख होते. स्थानिक स्वराज्य संस्थांना अधिक अधिकार मिळाल्याने जनतेच्या गरजा थेट पूर्ण होतात.

4. माहितीचा अधिकार कायदा (RTI) कशासाठी आहे?

उत्तर: नागरिकांना शासनाच्या निर्णयांबद्दल माहिती मिळावी व सरकार अधिक पारदर्शक व्हावे, म्हणून हा कायदा करण्यात आला. यामुळे भ्रष्टाचारावर नियंत्रण मिळवणे आणि लोकशाही बळकट करणे शक्य होते.

5. न्यायालय लोकशाही बळकट करण्यासाठी कोणत्या भूमिका बजावते?

उत्तर: न्यायालय संविधानाचे संरक्षण करते, कायद्याच्या अंमलबजावणीवर लक्ष ठेवते आणि लोकांच्या मूलभूत हक्कांचे संरक्षण करते. न्यायालयाच्या महत्त्वपूर्ण निकालांमुळे अनेक सामाजिक सुधारणांना चालना मिळाली आहे.

6. भारतीय संविधानातील मूलभूत हक्क कोणते आहेत?

उत्तर: मूलभूत हक्कांमध्ये समानता हक्क, स्वातंत्र्य हक्क, शोषणाविरोधी हक्क, धार्मिक स्वातंत्र्य, सांस्कृतिक व शैक्षणिक हक्क आणि घटनात्मक उपाययोजना करण्याचा हक्क यांचा समावेश आहे.

7. लोकसभेतील महिलांचे प्रतिनिधित्व वाढवण्यासाठी कोणते उपाय करण्यात आले?

उत्तर: महिलांसाठी स्थानिक स्वराज्य संस्थांमध्ये आरक्षण देण्यात आले आहे, तसेच विविध कायदे करून त्यांच्या सहभागाला चालना देण्यात आली. महाराष्ट्रासह अनेक राज्यांमध्ये महिलांसाठी ५०% जागा राखीव ठेवण्यात आल्या आहेत.

8. संविधानातील ‘हक्काधारित दृष्टिकोन’ म्हणजे काय?

उत्तर: शासनाने नागरिकांकडे केवळ लाभार्थी म्हणून न पाहता त्यांच्या हक्कांचा आदर केला पाहिजे, ही भूमिका हक्काधारित दृष्टिकोन दर्शवतो. या दृष्टिकोनामुळे माहिती, शिक्षण आणि अन्नसुरक्षा यासारखे हक्क भारतीय नागरिकांना मिळाले आहेत.

9. भारतीय लोकशाही जगातील सर्वांत मोठी लोकशाही का मानली जाते?

उत्तर: भारतामध्ये सर्वाधिक लोकसंख्या असूनही येथे सार्वत्रिक मतदानाचा अधिकार आहे, तसेच मोठ्या प्रमाणावर निवडणुका घेतल्या जातात. त्यामुळे विविधता असूनही लोकशाही व्यवस्थापन यशस्वी झाले आहे.

10. महिलांच्या सक्षमीकरणासाठी कोणते कायदे करण्यात आले?

उत्तर: महिलांना शिक्षण, रोजगार, आणि वारसाहक्क देणारे कायदे करण्यात आले. त्यामध्ये घरगुती हिंसाचार प्रतिबंधक कायदा, हुंडाबंदी कायदा, आणि संपत्तीवरील हक्काचे कायदे हे महत्त्वाचे आहेत.

11. लोकशाही शासनाच्या पारदर्शकतेसाठी कोणते उपाय करण्यात आले?

उत्तर: माहितीचा अधिकार कायदा लागू करण्यात आला, तसेच सरकारी व्यवहार अधिक पारदर्शक करण्यासाठी तंत्रज्ञानाचा उपयोग करण्यात आला. नागरिकांच्या सहभागासाठी ऑनलाइन पोर्टल्स आणि खुली बैठक व्यवस्था तयार करण्यात आली.

12. न्यायव्यवस्थेचे स्वातंत्र्य भारतीय लोकशाहीसाठी का महत्त्वाचे आहे?

उत्तर: न्यायव्यवस्था स्वतंत्र असल्याने ती सरकारच्या दबावाखाली न येता लोकांना न्याय मिळवून देते. घटनात्मक मूलभूत हक्कांचे रक्षण करून लोकशाही बळकट करण्यात न्यायव्यवस्थेचा मोठा वाटा आहे.