कुमारभारती Notes Class 10 Chapter 4 Kumarbharati Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – कुमारभारती Class 10

उत्तमलक्षण

१. लेखक परिचय : संत रामदास (१६०८ – १६८२)

परिचय : संत रामदास हे महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध संतकवी होते.

साहित्य वैशिष्ट्ये : त्यांच्या कवितांमध्ये सामाजिक जाणीव, नैतिकता आणि आध्यात्मिक उन्नतीसाठी प्रेरणा आढळते.

प्रसिद्ध ग्रंथ :

• दासबोध – आत्मसंशोधन व समाजाच्या उन्नतीबाबत मार्गदर्शन करणारा ग्रंथ.
• मनाचे श्लोक – आत्मसंस्कार आणि मनोबल वाढवणारे प्रेरणादायी श्लोक.

साहित्यप्रकार :

• अभंग, पदे, आरत्या, स्तोत्रे, उपदेशपर रचना, करुणाष्टके, आख्यानकाव्ये.

२. पाठाचा सारांश

हा पाठ संत रामदासांनी सांगितलेल्या आदर्श व्यक्तीच्या गुणधर्मांवर आधारित आहे. त्यांनी उत्तम व्यक्तीने काय करावे आणि काय करू नये याचे मार्गदर्शन केले आहे. सत्य, विवेक, संयम, नीतिमत्ता आणि परोपकार या गुणांचा अंगीकार करावा, असे त्यांनी सांगितले आहे. तसेच, अहंकार, आळस, परपीडा, अपकीर्ती यांसारख्या दोषांपासून दूर राहण्याचा संदेश दिला आहे.

३. संत रामदासांनी सांगितलेले ‘उत्तम गुण’

(१) सावधानता – प्रत्येकाने विचारपूर्वक आणि सावध राहून कार्य करावे.
(२) विचारपूर्वक कृती – वाट पुसल्याविना कुठेही जाऊ नये आणि फळ ओळखल्याशिवाय खाऊ नये.
(३) सत्याचा मार्ग स्वीकारावा – असत्याचा मार्ग सोडून सत्य मार्ग स्वीकारावा.
(४) संयम व शिस्त – परोपकार करावा, पण परपीडा करू नये.
(५) संतांचा संग सोडू नये – सत्संगामुळे योग्य विचार आणि चांगले संस्कार मिळतात.
(६) आळशीपणा टाळावा – आळस हा प्रगतीचा शत्रू आहे, म्हणून परिश्रमाला महत्त्व द्यावे.
(७) सभेमध्ये आत्मविश्वासाने वागावे – लोकांसमोर लाज वाटू नये आणि बाष्कळ बोलू नये.
(८) सत्कर्म करावे – पुण्याचे कार्य सोडू नये, परंतु पापाच्या वाटेवर जाऊ नये.

४. संत रामदासांनी सांगितलेल्या ‘वाईट गोष्टी टाळाव्यात’

(१) बोलण्याचे भान ठेवावे – तोंडाळ आणि वाचाळ लोकांशी वाद घालू नये.
(२) पापद्रव्य मिळवू नये – चुकीच्या मार्गाने मिळवलेले धन पापद्रव्य असते.
(३) परपीडा करू नये – दुसऱ्याला त्रास देण्याने स्वतःचेही नुकसान होते.
(४) अहंकार बाळगू नये – अभिमानामुळे मनुष्याचा अधःपात होतो.
(५) अपकीर्ती टाळावी – अपकीर्तीमुळे समाजात बदनामी होते, म्हणून सत्कर्म करावे.

५. संत रामदासांनी आदर्श व्यक्तीला दिलेले मार्गदर्शन

(१) कृती विचारपूर्वक करावी – कोणतेही काम विचार न करता करू नये.
(२) सत्य, विवेक आणि प्रामाणिकता ठेवावी – सत्याचाच मार्ग स्वीकारावा.
(३) परिश्रमाला महत्त्व द्यावे – आळशीपणा हा माणसाच्या प्रगतीस अडथळा आणतो.
(४) परहिताचा विचार करावा – स्वतःसाठी जगण्यापेक्षा दुसऱ्यांसाठी जगावे.
(५) चांगल्या संगतीत राहावे – सत्संगामुळे सकारात्मक विचारांची वृद्धी होते.

६. पाठातील महत्त्वाचे मुद्दे

(१) विचारपूर्वक कृती करावी

• कोणत्याही गोष्टीबाबत विचार न करता निर्णय घेऊ नये.
• अन्न खाण्यापूर्वी त्याचा उपयोग आणि परिणाम याचा विचार करावा.
• अनोळखी वस्तू उचलू नये, कारण त्याचा दुष्परिणाम होऊ शकतो.

(२) शिस्त आणि संयम पाळावा

• सभेत लाजू नये, आत्मविश्वासाने वागावे.
• कोणाशीही उगाच भांडण करू नये.
• आपण कोणावर उपकार केला, तरी त्याचा अभिमान बाळगू नये.

(३) चांगले कर्म करावे

• सत्कीर्ती मिळवण्यासाठी चांगले कर्म करावे.
• पुण्याचा मार्ग कधीही सोडू नये, कारण चांगल्या कर्माने चांगले फळ मिळते.
• सत्संगाचा सहवास ठेवावा, त्याने चांगले संस्कार मिळतात.

७. पाठातील भाषिक घटक

(१) विरुद्धार्थी शब्द

(२) वाक्प्रचार आणि त्यांचे अर्थ

८. विचारमंथन आणि तुलना

(१) ‘सभेमध्ये लाजू नये’ या विचाराचा उपयोग

• सार्वजनिक ठिकाणी आत्मविश्वासाने बोलल्यास योग्य संधी मिळतात.
• माणसाला आत्मभान आणि योग्य निर्णय घेण्याची सवय लागते.
• संकोच किंवा भीती न बाळगता स्पष्ट विचार मांडता येतात.

(२) ‘आळस हा माणसाचा शत्रू’ – याचा अर्थ

• आळशी माणूस कोणत्याही कार्यात यशस्वी होत नाही.
• मेहनतीने प्रयत्न करणाऱ्याला यश हमखास मिळते.
• आळस सोडून प्रयत्नशील राहिल्यास जीवन समृद्ध होते.

(३) ‘सत्संगाचा प्रभाव’ – त्याचा महत्त्वाचा संदेश

• सत्संगामुळे माणसामध्ये चांगले विचार रुजतात.
• जीवनात सकारात्मक दृष्टिकोन निर्माण होतो.
• मानसिक शांतता मिळते आणि योग्य मार्गदर्शन मिळते.