आजी : कुटुंबाचं आगळ
१. लेखक परिचय : महेंद्र कदम
- मराठी अभ्यासक आणि लेखक.
- प्रसिद्ध पुस्तके :
- भाषाविषयक : मराठीचे वर्णनात्मक भाषाविज्ञान, कवितेची शैली
- समीक्षेची : कादंबरी : सार आणि विस्तार, कवितेचे वर्तमान
- कथासंग्रह : तो भितो त्याची गोष्ट
- इतर लेखन : धूळपावलं (कादंबरी), मेघवृष्टी : अभ्यासाच्या विविध दिशा (संपादन)
- पुरस्कार : २००७ साली ‘कवितेची शैली’ या पुस्तकास महाराष्ट्र शासनाचा ‘दादोबा पांडुरंग पुरस्कार’.
२. पाठाचा सारांश
हा पाठ ग्रामीण संस्कृतीतील एकत्र कुटुंबपद्धती आणि त्यामधील आजीच्या भूमिका यावर प्रकाश टाकतो. लेखकाच्या आठवणींमधून, त्याच्या बालपणीच्या काळातील कुटुंबव्यवस्था, खेळ, निसर्गसंपन्न जीवनशैली आणि कुटुंबसंस्कार यांचे दर्शन घडते.
(१) आजी : कुटुंबाचा कणा
- आजी कुटुंबप्रमुख असते. तिच्या देखरेखीखाली सगळं घरकुल चालतं.
- ती शिस्तप्रिय, कर्तबगार आणि निर्णयक्षम असते.
- कुटुंबातील प्रत्येक सदस्याच्या जबाबदाऱ्या स्पष्ट असतात.
(२) घरातील व्यवस्थापन
- प्रत्येकाला ठरावीक कामे वाटून दिलेली असतात.
- स्वयंपाक, भांडी, धुणी यांसारखी कामे आठवड्यानुसार बदलली जातात.
- कोणतेही काम टाळण्याची सवलत नव्हती.
(३) पारंपरिक ग्रामीण जीवनशैली
- गाईचे दूध काढणे, रानमेवा खाणे, रानात भाकरी बांधणे, बैठे आणि मैदानी खेळ खेळणे यासारख्या पारंपरिक गोष्टी मुलांचे बालपण समृद्ध करत.
- आगळ हा दरवाज्याचा मजबूत अडसर आणि संपूर्ण वाड्याचे संरक्षण करणारे साधन होते.
- ढाळज ही चर्चेची आणि बैठकीची जागा असायची.
(४) ग्रामीण मुलांचे खेळ
बैठे खेळ
- गोट्या
- भोवरा
- जिबल्या
- चुळूचुळू मुंगळा
मैदानी खेळ
- विटी-दांडू
- झोका
- पोहणे
- शिवणापाणी
(५) निसर्गाशी नातं
- मुलांना मिळणारा रानमेवा – चिंचा, कैऱ्या, बोरं, ढाळं, करडीची भाजी, कलिंगडं, तुरीच्या शेंगा, ज्वारीचा हुरडा.
- उन्हाळ्याच्या सुट्टीत, विहिरीत पोहणे आणि निसर्गाच्या सान्निध्यात खेळणे यामुळे मुलांचे आरोग्य सुदृढ राहत असे.
३. पाठातील महत्त्वाचे मुद्दे
(१) आजीचे शब्दचित्र
| विशेषता | तपशील |
|---|---|
| रूप | साडेपाच फूट उंच, गोरी पण उन्हाने रापलेली, विशाल कान, धारदार नाक |
| वेशभूषा | हिरवी आणि लाल अशा रंगांची नऊवारी साडी, कपाळावर गोंदण लपवणारा बुक्का |
| नैतिकता | काटेकोर शिस्त, प्रखर नेतृत्वगुण, प्रत्येकाला कामाला लावणारी |
| संसाराचा अनुभव | नवऱ्याच्या मृत्यूनंतर सारा संसार सांभाळला, तिसऱ्या पिढीवरही हुकमत |
(२) आजीची शिस्त आणि व्यवस्थापन
- अन्नाची नासाडी टाळण्यासाठी कडक नियंत्रण.
- प्रत्येकाला स्वच्छ आणि व्यवस्थित जेवण देण्याची काळजी.
- घरकामाचे योग्य नियोजन आणि जबाबदाऱ्यांची फेरबदल पद्धत.
(३) ‘आगळ’ आणि ‘ढाळज’ यांचे महत्त्व
| संज्ञा | अर्थ आणि उपयोग |
|---|---|
| आगळ | दरवाजा बंद करण्यासाठी असलेला लाकडी अडसर, वाड्याचे संरक्षण |
| ढाळज | बैठकीची जागा, गावातील महत्त्वाची चर्चास्थळे |
४. पाठातील भाषिक घटक
(१) विरुद्धार्थी शब्द
| शब्द | विरुद्धार्थी शब्द |
|---|---|
| आळस | उत्साह |
| आदर | अनादर |
| आपुलकी | दुरावा |
| आस्था | अनास्था |
(२) वाक्प्रचार
| वाक्य | वाक्प्रचार |
|---|---|
| शिक्षकांचा कटाक्ष असतो. | कटाक्ष असणे |
| संवादाचा तिसऱ्या व्यक्तीने कानोसा घेणे अयोग्य. | कानोसा घेणे |
| हुकमत गाजवणाऱ्या व्यक्ती इतरांच्या नजरेतून उतरतात. | हुकमत गाजवणे |
(३) विशेषणयुक्त वाक्ये
| विशेषण | उदाहरण |
|---|---|
| खूप | समुद्रकिनारी खूप मोठी सहल गेली होती. |
| त्याचा | त्याचा अभ्यास नेहमी उत्कृष्ट असतो. |
| आंबट | रवीला आंबट कैऱ्या खायला खूप आवडतात. |
५. पाठाचे विचारमंथन
(१) ‘आमची ढाळज म्हणजे गावाचं वर्तमानपत्र होतं’ – अर्थ
- ढाळजेत गावातील महत्त्वाच्या घडामोडींची चर्चा होत असे.
- आजी या चर्चांचा मुख्य भाग असायची आणि गावातील बातम्यांची खातरजमा करायची.
(२) ‘आजी – कुटुंबाचे संरक्षक कवच’
- जसे आगळ घराचे रक्षण करते तसे आजी कुटुंबाचे संरक्षण करते.
- ती शिस्त, संस्कार आणि परंपरा जपणारी आधारस्तंभ असते.
(३) एकत्र कुटुंबपद्धतीचे फायदे
- सामाजिक सुरक्षितता – सर्वजण एकत्र राहिल्याने एकमेकांना आधार मिळतो.
- शिस्तबद्ध जीवनशैली – प्रत्येकाला ठरावीक जबाबदारी असल्याने घरातील कामे सुरळीत पार पडतात.
- सांस्कृतिक जपणूक – मोठ्यांचा आदर आणि परंपरांचा वारसा पुढच्या पिढीपर्यंत पोहोचतो.
(४) शीर्षकाची समर्पकता
- आजी म्हणजे कुटुंबाचे आगळ – ती कुटुंबसंस्था मजबूत ठेवते.
- तिच्या शिस्तप्रियतेमुळे आणि प्रेमळ स्वभावामुळे संपूर्ण कुटुंब गुण्यागोविंदाने नांदते.
Leave a Reply