बोलतो मराठी…
परिचय:
“बोलतो मराठी” हा डॉ. नीलिमा गुंडी यांचा महत्त्वपूर्ण लेख आहे. या धड्यात मराठी भाषेच्या वैशिष्ट्यांवर, तिच्या श्रीमंतीवर आणि तिच्या योग्य वापराबाबत विवेचन करण्यात आले आहे. लेखिकेने शब्दप्रयोग, व्युत्पत्ती, वाक्प्रचार आणि म्हणींचा योग्य वापर कसा करावा यावर भर दिला आहे.
लेखिकेचा परिचय:
डॉ. नीलिमा गुंडी (१९५२ – )
- मराठी भाषा विषयाच्या प्राध्यापिका, भाषातज्ज्ञ आणि लेखिका.
- त्यांनी ३५ हून अधिक पुस्तके लिहिली आहेत.
- त्यांचे प्रमुख साहित्य –
- बालसाहित्य: ‘अक्षरांचा देव’, ‘निरागस’
- ललित लेखसंग्रह: ‘देठ जगण्याचा’, ‘रंगांचा थवा’
- भाषाविषयक लेखसंग्रह: ‘भाषाप्रकाश’, ‘भाषाभान’, ‘शब्दांची पहाट’
- २०११ मध्ये मंथन महिला साहित्य संमेलनाच्या अध्यक्षपदावर होत्या.
पाठाचा मुख्य आशय:
- मराठी भाषेची सौंदर्यपूर्ण वैशिष्ट्ये.
- शब्दप्रयोगांचा योग्य आणि चुकीचा वापर.
- विनोदाचा आणि गोंधळाचा परिणाम करणारे शब्दप्रयोग.
- इतर भाषांतील अयोग्य शब्दसंकरामुळे होणारे परिणाम.
- शब्दांच्या व्युत्पत्तीचा महत्त्व.
- शुद्ध भाषेचे महत्त्व आणि तिचा आदर.
शब्दप्रयोग आणि त्यातील गंमत:
१) चुकीच्या शब्दप्रयोगांमुळे निर्माण होणारा विनोद
- उदाहरण: “मी उत्तप्पा बनवू का?”
- येथे ‘बनवणे’ हा हिंदी भाषेतील शब्द चुकीच्या पद्धतीने वापरला गेला आहे.
- मराठीत ‘बनवणे’ म्हणजे ‘फसवणे’ असा अर्थ आहे.
- त्यामुळे नवऱ्याला ‘मी माणूसच ठीक आहे’ असे उत्तर द्यावेसे वाटते.
२) एकाच शब्दाचे अनेक उपयोग
- ‘मारणे’ या क्रियापदाचा वेगवेगळ्या प्रकारे उपयोग:
- गप्पा मारणे, उड्या मारणे, टिचकी मारणे, शिट्टी मारणे, पाकीट मारणे, माश्या मारणे इ.
- येथे ‘मारणे’चा अर्थ ‘प्रहार करणे’ नसून वेगवेगळ्या संदर्भात वेगळ्या क्रियांसाठी होतो.
३) चुकीच्या वाक्प्रचारांमुळे अर्थाचा गोंधळ
- ‘खस्ता खाणे’ – यात ‘खस्ता’ हा पदार्थ नाही, तर याचा अर्थ ‘कष्ट करणे’ असा आहे.
- ‘कंठस्नान घालणे’ – याचा अर्थ ‘युद्धात प्राण गमावणे’ असा होतो.
- ‘खांद्याला खांदा लावणे’ आणि ‘खांदा देणे’ – या दोन्ही वाक्प्रचारांचे अर्थ वेगळे आहेत, परंतु चुकीच्या वापरामुळे गोंधळ होतो.
अन्य भाषांतील शब्दांचा अयोग्य वापर:
- इंग्रजी भाषेतील अनेक शब्द मराठीत आले आहेत, उदा. टेबल, ट्रेन, बेंच.
- पण गरज नसताना इंग्रजी शब्द वापरणे चुकीचे ठरते, उदा. ‘मी स्टडी केली’ ऐवजी ‘मी अभ्यास केला’ म्हणणे योग्य आहे.
- मराठी भाषा प्रवाही असली तरी तिच्या शुद्धतेची काळजी घेणे आवश्यक आहे.
शब्दांच्या व्युत्पत्तीचा अभ्यास:
- शब्दांची व्युत्पत्ती जाणून घेतल्यास त्यांचे खरे अर्थ समजू शकतात.
- उदाहरणे:
- ‘मोरांबा’ शब्दातील ‘मोरा’चा मयूराशी संबंध नाही; तो ‘मोरस’ म्हणजे साखर याच्याशी संबंधित आहे.
- ‘कदर करणे’ हा शब्द अरबी भाषेतून मराठीत आला आहे.
- ‘अनसूया’ हा शब्द ‘अन् + असूया’ म्हणजे ‘मत्सर नसलेली’ असा आहे.
- ‘पुराणातली वानगी’ – मूळ शब्द ‘वानगी’ म्हणजे ‘उदाहरण’, पण अनेक लोक चुकून ‘वांगी’ असे समजतात.
शब्दांचे योग्य उच्चार आणि लेखनशैली:
- चुकीच्या उच्चारामुळे अर्थाचा अनर्थ होतो.
- उदाहरण:
- ‘सूतकताई’ – जर ‘सूतक ताई’ असे लिहिले, तर अर्थ बदलतो.
- ‘अक्षरश:’ – हा शब्द ‘अक्षर शहा’ असे लिहिणे चुकीचे ठरते.
भाषा आणि तिचे जीवनातील महत्त्व:
- भाषा ही आपल्या संस्कृतीची ओळख आहे.
- ती भावना व्यक्त करण्याचे प्रभावी साधन आहे.
- योग्य शब्दप्रयोग, वाक्प्रचार आणि व्याकरण वापरणे आवश्यक आहे.
- भाषा समृद्ध करण्यासाठी शुद्ध लेखन, शुद्ध उच्चार आणि योग्य शब्द वापरणे गरजेचे आहे.
Leave a Reply