ऐतिहासिक ठेव्यांचे जतन
1. दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.
(१) लिओनार्दो द विंची या जगप्रसिद्ध इटालियन चित्रकाराने रेखाटलेल्या मोनालिसा या चित्राचा समावेश लुव्र संग्रहालयात आहे.
➤ उत्तर: (ब) मोनालिसा
(२) कोलकाता येथील भारतीय संग्रहालय हे भारतातील पहिले संग्रहालय होय.
➤ उत्तर: (ड) भारतीय संग्रहालय
2. पुढीलपैकी चुकीची जोडी ओळखून लिहा.
(१) महाराज सयाजीराव विद्यापीठ – दिल्ली (चुकीचे)
➤ योग्य उत्तर: महाराज सयाजीराव विद्यापीठ – वडोदरा
(२) बनारस हिंदू विद्यापीठ – वाराणसी (योग्य)
(३) अलीगढ मुस्लीम युनिव्हर्सिटी – अलीगढ (योग्य)
(४) जीवाजी विद्यापीठ – ग्वालियर (योग्य)
3. पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.
(१) अभिलेखागारे व ग्रंथालये नियतकालिके आणि इतर प्रकाशने प्रसिद्ध करतात.
➤ अभिलेखागार आणि ग्रंथालये हे माहिती जतन आणि प्रसारणाचे महत्त्वाचे केंद्र असतात. ऐतिहासिक दस्तऐवज, ग्रंथ, संशोधन नोंदी आणि महत्त्वपूर्ण सांस्कृतिक दस्तऐवज हे जतन करण्यासाठी अभिलेखागार कार्य करतात. तसेच, संशोधनाची माहिती लोकांपर्यंत पोहोचावी यासाठी ही स्थळे नियतकालिके आणि इतर प्रकाशने प्रसिद्ध करतात.
(२) विविध विषयांमधील कृतींसाठी प्रशिक्षणाची आवश्यकता असते.
➤ ऐतिहासिक साधनांचे जतन, संवर्धन आणि व्यवस्थापन करण्यासाठी विशिष्ट कौशल्यांची गरज असते. उदा. मौखिक साधनांचे संकलन, लिखित दस्तऐवजांचे विश्लेषण, पुरावस्तूंचे संवर्धन इत्यादी कामांसाठी इतिहास, समाजशास्त्र, भाषाशास्त्र, रासायनिक प्रक्रिया, संग्रहालय व्यवस्थापन इत्यादी विषयांमध्ये प्रशिक्षण आवश्यक असते.
4. टीपा लिहा.
(१) स्थल कोश:
➤ स्थल कोश म्हणजे विशिष्ट स्थळांची ऐतिहासिक, सांस्कृतिक आणि भौगोलिक माहिती देणारा कोश.
➤ ऐतिहासिक स्थळांचे स्थान, त्यांचे महत्त्व, तसेच त्या ठिकाणाशी संबंधित ऐतिहासिक संदर्भ यांचा समावेश असतो.
➤ उदाहरण: प्राचीन भारतीय स्थलकोश – यात वैदिक साहित्य, महाभारत, बौद्ध व जैन साहित्य आणि ग्रीक-चिनी नोंदींमध्ये उल्लेख असलेल्या स्थळांची माहिती दिली आहे.
(२) विश्वकोश:
➤ विश्वकोश म्हणजे सर्वसामान्य आणि विशेष ज्ञान एकत्रितपणे समाविष्ट करणारा ग्रंथ.
➤ यामध्ये विज्ञान, तंत्रज्ञान, इतिहास, भूगोल, समाजशास्त्र, कला, संस्कृती यांसारख्या विषयांवरील माहिती समाविष्ट असते.
➤ उदाहरणे: एन्सायक्लोपीडिया ब्रिटानिका, मराठी विश्वकोश, महाराष्ट्रीय ज्ञानकोश.
(३) संज्ञा कोश:
➤ विशिष्ट विषयातील महत्त्वाच्या संज्ञांचे अर्थ आणि त्यावरील स्पष्टीकरण देणारा कोश.
➤ उदाहरण: इतिहास संज्ञा कोश – यात इतिहास विषयातील महत्त्वाच्या संज्ञांचे अर्थ स्पष्ट केले जातात.
(४) सरस्वती महाल ग्रंथालय:
➤ हे भारतातील एक प्राचीन आणि प्रसिद्ध ग्रंथालय असून तमिळनाडूमधील तंजावर येथे स्थित आहे.
➤ याची स्थापना सोळाव्या-सतराव्या शतकात नायक राजांच्या काळात झाली.
➤ पुढे व्यंकोजीराजे भोसले आणि सरफोजीराजे भोसले यांनी याचा अधिक विस्तार केला.
➤ येथे सुमारे 49,000 प्राचीन हस्तलिखिते आणि ग्रंथ संग्रहित आहेत.
5. पुढील प्रश्‍नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.
(१) ग्रंथालय व्यवस्थापन का महत्त्वाचे आहे?
➤ ग्रंथालये माहितीचे भांडार असून ती पुस्तकांचे व्यवस्थापन, वर्गीकरण आणि वाचकांना सहज माहिती मिळण्यासाठी कार्य करतात.
➤ पुस्तके सुरक्षित ठेवणे, जतन करणे आणि त्यांना अद्ययावत ठेवणे आवश्यक असते.
➤ आधुनिक संगणकीय प्रणालींच्या मदतीने ग्रंथालये अधिक प्रभावीरीत्या कार्य करू शकतात.
➤ संशोधक आणि विद्यार्थ्यांना हवी ती माहिती योग्य प्रकारे उपलब्ध करून देण्यासाठी व्यवस्थापन आवश्यक असते.
(२) अभिलेखागाराच्या व्यवस्थापनात कोणती कामे महत्त्वाची आहेत?
➤ महत्त्वाच्या ऐतिहासिक नोंदी, सरकारी कागदपत्रे, पत्रव्यवहार, हस्तलिखिते यांचे योग्य संवर्धन आणि सूचीकरण करणे.
➤ माहिती तंत्रज्ञानाचा वापर करून दस्तऐवजांचे डिजिटल रूपांतर करणे.
➤ संशोधक आणि अभ्यासकांना योग्य माहिती पुरवण्यासाठी डेटा जतन करणे.
➤ नोंदींच्या विश्वसनीयतेचे संरक्षण आणि कालानुसार आवश्यक सुधारणा करणे.
6. पुढील संकल्पनाचित्र पूर्ण करा.
उत्तर:
संकल्पनाचित्रातील “कोशांचे प्रकार” या मध्यभागी असलेल्या घटकाभोवती चार प्रकार दिले जाऊ शकतात. ते खालीलप्रमाणे आहेत:
- स्थल कोश
- विश्वकोश
- संज्ञा कोश
- शब्दकोश
संकल्पनाचित्र पूर्ण करण्यासाठी:
- मध्यभागी “कोशांचे प्रकार” लिहा.
- वरच्या चौकोनात: स्थल कोश
- उजव्या चौकोनात: विश्वकोश
- खालच्या चौकोनात: संज्ञा कोश
- डाव्या चौकोनात: शब्दकोश
Leave a Reply