भारतीय कलांचा इतिहास
१. (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.
(१) चित्रकला आणि शिल्पकला यांचा दृक्कला मध्ये समावेश होतो.
(२) मथुरा शिल्पशैली कुशाण काळात उदयाला आली.
(ब) पुढीलपैकी चुकीची जोडी ओळखा.
(१) कुतुबमिनार – मेहरौली (बरोबर)
(२) गोलघुमट – विजापूर (बरोबर)
(३) छत्रपती शिवाजी महाराज रेल्वे टर्मिनस – दिल्ली (चूक) (योग्य उत्तर: मुंबई)
(४) ताजमहाल – आग्रा (बरोबर)
२. टीपा लिहा.
(१) कला:
कला ही मानवाच्या भावनांची आणि कल्पकतेची अभिव्यक्ती असते. ती दृक्कला आणि ललित कला अशा दोन प्रकारांत विभागली जाते. लोककला आणि अभिजात कला यांच्याद्वारे विविध संस्कृतींमध्ये कलेचा विकास झालेला आहे.
(२) हेमाडपंती शैली:
ही मंदिर स्थापत्यशैली १२व्या-१३व्या शतकात यादव राजवटीत विकसित झाली. या शैलीत चुना न वापरता दगडांना विशिष्ट प्रकारे सांधले जात असे. तारकाकृती रचना आणि उत्कृष्ट कोरीव काम ही याची वैशिष्ट्ये होती.
(३) मराठा चित्रशैली:
मराठा काळात विकसित झालेली ही चित्रशैली भित्तिचित्रे आणि हस्तलिखित लघुचित्रांच्या स्वरूपात आढळते. सातारा, वाई आणि मेणवली येथे याची उत्कृष्ट उदाहरणे पाहायला मिळतात.
३. पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.
(१) कलेच्या इतिहासाचा सखोल अभ्यास असणाऱ्या तज्ज्ञांची आवश्यकता असते.
कलावस्तूंची सत्यता पडताळण्यासाठी, त्यांच्या किमती ठरवण्यासाठी आणि ऐतिहासिक कलांचे संरक्षण करण्यासाठी तज्ज्ञांची आवश्यकता असते. कलाविषयक संशोधन, संग्रहालये आणि अभिलेखागारे यासाठीही कलेच्या इतिहासाचा सखोल अभ्यास महत्त्वाचा ठरतो.
(२) चित्रकथीसारख्या नामशेष होणाऱ्या मार्गावर असलेल्या परंपरेचे पुनरुज्जीवन करणे गरजेचे आहे.
चित्रकथी परंपरा ही भारताच्या सांस्कृतिक वारशाचा एक भाग आहे. नैसर्गिक रंगांनी चित्रे काढून कथांचे सादरीकरण करण्याची ही एक विशिष्ट पद्धत होती. आधुनिक काळात या परंपरेचे अस्तित्व धोक्यात आले आहे, त्यामुळे ती जतन करण्यासाठी प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.
४. पुढील तक्ता पूर्ण करा.
| कलेचा प्रकार | वैशिष्ट्ये | उदाहरणे |
|---|---|---|
| लोकचित्रकला | नैसर्गिक रंग, भिंती व कागदांवर चित्रे | वारली, मधुबनी |
| अभिजात चित्रकला | शास्त्रीय नियम, सहा महत्त्वाचे पैलू | अजिंठा भित्तिचित्रे, मुघल लघुचित्रे |
| लोकशिल्पकला | माती, लाकूड, धातू यांचा वापर | मातीच्या गणपती मूर्ती, वीरगळ |
| अभिजात शिल्पकला | सुसूत्रता, प्रमाणबद्ध रचना | कैलास लेणे, अशोक स्तंभ |
५. पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.
| मंदिर स्थापत्य शैली | नागर | द्राविड | हेमाडपंती |
|---|---|---|---|
| वैशिष्ट्ये | उंच शिखरे, आवर्त रचना, गर्भगृह | सपाट छत, गजप्रस्थ रचना, गोपुर | दगडांशी बांधकाम, सुबक कोरीव काम, चुना न वापरणे |
| उदाहरणे | कोणार्कचे सूर्य मंदिर, खजुराहो | बृहदेश्वर मंदिर, महाबलीपुरम | काशी विश्वेश्वर मंदिर (लक्ष्मण मंदिर), पंढरपूर विठ्ठल मंदिर |
(१) लोकचित्रकला शैलीविषयी सविस्तर माहिती लिहा.
लोकचित्रकला ही अश्मयुगीन गुहाचित्रांपासून विकसित झालेली कला आहे. या शैलीत नैसर्गिक रंगांचा वापर करून दैनंदिन जीवन, सण-उत्सव आणि धार्मिक घटकांचे चित्रण केले जाते. महाराष्ट्राची वारली चित्रशैली, बिहारची मधुबनी चित्रकला आणि राजस्थानची फडचित्रे प्रसिद्ध आहेत.
(२) भारतातील मुस्लीम स्थापत्यशैलीची वैशिष्ट्ये सोदाहरण स्पष्ट करा.
मुस्लीम स्थापत्यशैलीत कमानी, घुमट, मोठे प्रवेशद्वार आणि कुराणवरील शिलालेख कोरलेले आढळतात. यामध्ये पर्शियन आणि मध्य आशियाई घटकांचा प्रभाव दिसतो. उदाहरणे: कुतुबमिनार (दिल्ली), ताजमहाल (आग्रा), गोलघुमट (विजापूर).
(३) कला क्षेत्रात व्यवसायाच्या कोणत्या संधी उपलब्ध आहेत हे स्पष्ट करा.
कलेच्या इतिहासातील अभ्यासक संग्रहालये, संशोधन संस्था, आणि पर्यटन क्षेत्रात काम करू शकतात. चित्रकला आणि शिल्पकला क्षेत्रात दागिने, फॅशन डिझाइन, जाहिरात, ग्राफिक डिझाइन यासारख्या अनेक व्यावसायिक संधी आहेत.
(४) वारली चित्रकलेविषयी माहिती लिहा.
| मुद्दा | वारली चित्रकला |
|---|---|
| निसर्गाचे चित्रण | झाडे, सूर्य-चंद्र, पाऊस यांचे चित्रण |
| मानवाकृतींचे रेखाटन | साध्या त्रिकोणी आकारातील व्यक्ती |
| व्यवसाय | शेती, मासेमारी, शिकारीचे चित्रण |
| घरे | साध्या झोपड्या, पत्र्याच्या छपरांची चित्रे |
Leave a Reply