इतिहास Question Answers Class 10 Chapter 3 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

उपयोजित इतिहास

1. (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.

(1) जगातील सर्वांत प्राचीन संग्रहालय उर या शहराचे उत्खनन करताना सापडले.

उत्तर: (क) उर

(2) भारताचे राष्ट्रीय अभिलेखागार नवी दिल्ली येथे आहे.

उत्तर: (अ) नवी दिल्ली

1. (ब) पुढीलपैकी चुकीची जोडी ओळखा.

(1) कुटियट्टम – केरळमधील संस्कृत नाट्यपरंपरा – योग्य
(2) रम्मन – पश्चिम बंगालमधील नृत्य – अयोग्य (योग्य उत्तर: उत्तराखंड येथील धार्मिक उत्सव व विधीनाट्य)
(3) रामलीला – उत्तर भारतातील सादरीकरण – योग्य
(4) कालबेलिया – राजस्थानचे लोकसंगीत आणि लोकनृत्य – योग्य

2. टीपा लिहा.

(1) उपयोजित इतिहास:

• उपयोजित इतिहास म्हणजे भूतकाळाच्या अभ्यासातून वर्तमान आणि भविष्यकाळासाठी उपयुक्तता शोधण्याचा प्रयत्न.
• संग्रहालये, पर्यटन, वारसा स्थळांचे जतन यांसारख्या क्षेत्रांमध्ये त्याचा उपयोग होतो.
• भारतात बंगळुरूच्या “सृष्टि इन्स्टिट्यूट ऑफ आर्ट, डिझाईन अँड टेक्नॉलॉजी” येथे याचा स्वतंत्र विभाग आहे.

(2) अभिलेखागार:

• जुनी कागदपत्रे, ऐतिहासिक दप्तरे, चित्रपट इत्यादी जतन करण्याचे ठिकाण.
• भारताचे राष्ट्रीय अभिलेखागार नवी दिल्लीत आहे.
• पुण्यात “नॅशनल फिल्म अर्काइव्ह” हे चित्रपट संग्रहालय आहे.

3. पुढील संकल्पनाचित्र पूर्ण करा.

मूर्त (भौतिक वारसा):

1. ऐतिहासिक वास्तू (उदा. ताजमहाल, अजिंठा लेणी)
2. प्राचीन वस्त्रसंपत्ती
3. शिल्पकला आणि चित्रकला

अमूर्त (गैर-भौतिक वारसा):

1. लोककला (उदा. नृत्य, संगीत)
2. पारंपरिक ज्ञान आणि कथा
3. धार्मिक परंपरा व सण

4. पुढील विधाने कारणासहित स्पष्ट करा.

(1) तंत्रज्ञानाचा इतिहास अभ्यासावा लागतो.

• तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीचा मागोवा घेतल्यास मानवाच्या सामाजिक आणि आर्थिक विकासाचे स्वरूप समजते.
• कृषी उत्पादन, स्थापत्य, अभियांत्रिकी या क्षेत्रांतील बदलांचा अभ्यास करण्यासाठी तंत्रज्ञानाचा इतिहास उपयुक्त ठरतो.

(2) जागतिक वारशाच्या पदास पात्र ठरणारी स्थळे, परंपरा यांची यादी युनेस्कोद्वारे जाहीर केली जाते.

• सांस्कृतिक व नैसर्गिक वारसा जतन करण्यासाठी युनेस्कोने काही नियम ठरवले आहेत.
• भारतातील अजिंठा लेणी, ताजमहाल, काझीरंगा राष्ट्रीय उद्यान यांसारखी स्थळे जागतिक वारसा यादीत समाविष्ट आहेत.

5. पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.

(1) पुढील विषयांच्या संशोधनात इतिहासाची संशोधन पद्धती कशी उपयुक्त ठरेल ते स्पष्ट करा.
(अ) विज्ञान:

• वैज्ञानिक शोध व सिद्धांतांचा विकास समजण्यासाठी इतिहास महत्त्वाचा असतो.
• संशोधनाच्या कारणपरंपरा आणि कालक्रम समजण्यासाठी विज्ञानाचा इतिहास उपयुक्त ठरतो.

(ब) कला:

• कलाक्षेत्रातील विविध अभिव्यक्ती, परंपरा, विचारसरणी यांचा विकास इतिहासाद्वारे समजतो.
• कलाशैलीच्या विकासाचा क्रम समजण्यासाठी इतिहास महत्त्वाचा ठरतो.

(क) व्यवस्थापनशास्त्र:

• उत्पादन, व्यापार आणि बाजारपेठेच्या व्यवस्थापनाचा अभ्यास करण्यासाठी इतिहास उपयुक्त ठरतो.
• व्यवस्थापनातील परंपरागत पद्धती, मानवी मानसिकता समजून घेण्यासाठी इतिहासाचा अभ्यास आवश्यक असतो.

(2) उपयोजित इतिहासाचा वर्तमानकाळाशी कसा सहसंबंध असतो?

• सांस्कृतिक व नैसर्गिक वारसा जतन करण्यासाठी उपयोजित इतिहास महत्त्वाचा असतो.
• पर्यटन व ऐतिहासिक स्थळांचे व्यवस्थापन करण्यासाठी उपयोजित इतिहासाचा वापर होतो.
• विविध व्यावसायिक क्षेत्रांमध्ये (संग्रहालये, मीडिया, अभिलेखागार) याचा वापर होतो.

(3) इतिहासाच्या साधनांचे जतन व्हावे यासाठी किमान 10 उपाय सुचवा.

1. ऐतिहासिक स्थळांचे जतन आणि संवर्धन करणे.
2. जुनी हस्तलिखिते आणि वस्त्रसंपत्ती संरक्षित करणे.
3. डिजिटल अभिलेखागार तयार करणे.
4. ऐतिहासिक कागदपत्रांचे संरक्षण करणे.
5. वारसा स्थळांवर नियमांचे काटेकोर पालन करणे.
6. स्थानिक लोकांना ऐतिहासिक स्थळांबद्दल जागरूक करणे.
7. संग्रहालयांमध्ये संवर्धन तज्ज्ञांची नेमणूक करणे.
8. तंत्रज्ञानाच्या मदतीने ऐतिहासिक माहिती संरक्षित करणे.
9. ऐतिहासिक वास्तूंसाठी विशेष कायदे बनवणे.
10. शालेय स्तरावर इतिहास संवर्धनाचे शिक्षण देणे.

(4) नैसर्गिक आणि सांस्कृतिक वारसा जतन करण्याच्या प्रकल्पातून कोणत्या गोष्टी साध्य होतात?

• वारसा स्थळांचे जतन व संवर्धन होते.
• स्थानिक लोकांना रोजगाराच्या संधी मिळतात.
• पर्यावरण संरक्षणास मदत होते.
• ऐतिहासिक संशोधनाला चालना मिळते.
• पर्यटन आणि अर्थव्यवस्थेचा विकास होतो.