इतिहास Question Answers Class 10 Chapter 1 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

इतिहासलेखन : पाश्चात्त्य परंपरा

1. (अ) दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.

(1) आधुनिक इतिहासलेखनाचा जनक ……….. यास म्हणता येईल.

उत्तर: (अ) व्हॉल्टेअर

(2) “आर्केऑलॉजी ऑफ नॉलेज” हा ग्रंथ ………. याने लिहिला.

उत्तर: (ब) मायकेल फुको

(ब) पुढीलपैकी चुकीची जोडी ओळखून लिहा.

उत्तर: (4) कार्ल मार्क्स – डिस्कोर्स ऑन द मेथड
(खरे उत्तर: डास कॅपिटल)

2. टीपा लिहा.

(1) द्वंद्ववाद:

• जॉर्ज विल्हेम फ्रेडरिक हेगेल यांनी द्वंद्ववाद (Dialectics) ही संकल्पना मांडली.
• कोणत्याही सिद्धांताला (थीसिस) विरोध करणारा सिद्धांत (अँटीथीसिस) असतो.
• या दोघांमधून नवीन विचार (सिंथेसिस) निर्माण होतो.
• उदाहरणार्थ, सत्य- असत्य, चांगले-वाईट यांसारख्या संकल्पना.

(2) अँनल्स प्रणाली:

• फ्रान्समध्ये 20व्या शतकात विकसित झालेली इतिहासलेखन पद्धत.
• फक्त राजकीय घटना, युद्धे यांवर लक्ष केंद्रित न करता हवामान, समाज, अर्थव्यवस्था, व्यापार, जीवनशैली यांसारख्या घटकांचा विचार केला जातो.
• इतिहासाच्या अभ्यासाला व्यापक दृष्टिकोन प्राप्त झाला.

3. पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.

(1) स्त्रियांच्या आयुष्याशी निगडित विविध पैलूंवर विचार करणारे संशोधन सुरू झाले.

उत्तर:

• पारंपरिक इतिहासलेखनात स्त्रियांचे योगदान दुर्लक्षित केले गेले होते.
• स्त्रीवादी इतिहासलेखनामुळे स्त्रियांचे सामाजिक, आर्थिक, राजकीय योगदान अभ्यासले जाऊ लागले.
• स्त्रियांचे शिक्षण, नोकरी, व्यापार, राजकारणातील भूमिका, कौटुंबिक जीवन यावर संशोधन सुरू झाले.
• 1990 नंतर “स्त्री” हा स्वतंत्र सामाजिक घटक मानून इतिहास लिहिला जाऊ लागला.

(2) फुको यांच्या लेखनपद्धतीला ज्ञानाचे पुरातत्त्व म्हटले आहे.

उत्तर:

• मायकेल फुको यांनी इतिहासाच्या पारंपरिक कालक्रमानुसार मांडणीवर टीका केली.
• इतिहासाच्या अभ्यासात सत्ताकारण आणि ज्ञान यांचा संबंध महत्त्वाचा आहे असे त्यांनी सांगितले.
• त्यांचा ग्रंथ “आर्केऑलॉजी ऑफ नॉलेज” मध्ये त्यांनी ही संकल्पना स्पष्ट केली.
• त्यामुळे त्यांच्या पद्धतीला “ज्ञानाचे पुरातत्त्व” असे म्हटले जाते.

4. पुढील संकल्पनाचित्र पूर्ण करा.

(इतिहासलेखनाच्या विविध पद्धती)

5. पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा.

(1) कार्ल मार्क्स यांचा वर्गसिद्धांत स्पष्ट करा.

उत्तर:

• कार्ल मार्क्स यांनी इतिहासाच्या अभ्यासात आर्थिक घटक आणि वर्गसंघर्ष याला महत्त्व दिले.
• प्रत्येक समाजात शोषक आणि शोषित असे दोन वर्ग असतात.
• उत्पादनाची साधने ज्या वर्गाकडे असतात, तो इतर वर्गांचे शोषण करतो.
• यामुळे समाजात संघर्ष होतो आणि तो परिवर्तनास कारणीभूत ठरतो.
• त्याचा प्रसिद्ध ग्रंथ “दास कॅपिटल” आहे.

(2) आधुनिक इतिहासलेखन पद्धतीची चार वैशिष्ट्ये कोणती?

उत्तर:

1. शास्त्रशुद्ध पद्धत:
   • योग्य प्रश्न विचारून संशोधन केले जाते.
2. मानवकेंद्रित दृष्टिकोन:
   • इतिहास दैवी हस्तक्षेपाऐवजी मानवी कृतींवर आधारित असतो.
3. विश्वसनीय पुराव्यांवर भर:
   • ऐतिहासिक सत्यासाठी पुराव्यांचे विश्लेषण महत्त्वाचे.
4. मानवी समाजाच्या प्रगतीचा अभ्यास:
   • सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक घटकांचा समावेश.

(3) स्त्रीवादी इतिहासलेखन म्हणजे काय?

उत्तर:

• इतिहासलेखनात स्त्रियांचा योग्य समावेश व्हावा म्हणून स्त्रीवादी दृष्टिकोन निर्माण झाला.
• सीमाँ-द-बोव्हा यांनी स्त्रीवादी विचारांची मांडणी केली.
• इतिहासात स्त्रियांचे शिक्षण, नोकरी, राजकारण, कौटुंबिक जीवन याचा अभ्यास केला जातो.

(4) लिओपॉल्ड व्हॉन रांके यांचा इतिहासविषयक दृष्टिकोन स्पष्ट करा.

उत्तर:

• इतिहास हा मूळ दस्तऐवजांच्या आधारे असावा.
• कोणतेही ऐतिहासिक संशोधन विश्वसनीय कागदपत्रांवर आधारित असावे.
• इतिहासलेखनात कल्पनेला थाराच नाही, केवळ सत्याची मांडणी करावी.
• त्याचा ग्रंथ “द थिअरी अँड प्रॅक्टिस ऑफ हिस्टरी” प्रसिद्ध आहे.