इतिहास Notes Class 10 Chapter 8 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 10th

पर्यटन आणि इतिहास

१. पर्यटनाचा अर्थ आणि महत्त्व

पर्यटनाचा अर्थ:

• विश्रांती, मनोरंजन, ज्ञानप्राप्ती, व्यवसाय, धार्मिक किंवा वैयक्तिक कारणांसाठी केलेला प्रवास म्हणजे पर्यटन.
• पर्यटन हे एक सामाजिक, सांस्कृतिक आणि आर्थिक क्रियाकलाप आहे.

पर्यटनाचे महत्त्व:

1. मनोरंजन आणि विश्रांती:
   • दैनंदिन जीवनातील ताणतणाव कमी करण्यासाठी प्रवास महत्त्वाचा.
2. ज्ञानप्राप्ती:
   • ऐतिहासिक, सांस्कृतिक आणि नैसर्गिक स्थळांविषयी माहिती मिळते.
3. आर्थिक विकास:
   • पर्यटनामुळे रोजगारनिर्मिती होते आणि स्थानिक अर्थव्यवस्था सुधारते.
4. सांस्कृतिक देवाणघेवाण:
   • विविध समाजातील लोकांशी संपर्क साधता येतो.

२. पर्यटनाची परंपरा

प्राचीन पर्यटन:

1. प्राचीन काळात लोक तीर्थयात्रा, व्यापार आणि शिक्षणासाठी प्रवास करत.
2. प्रसिद्ध प्रवासी:
   • युआन श्वांग (चीन): भारतात शिक्षणासाठी आला.
   • मार्को पोलो (इटली): आशियातील व्यापार व संस्कृतीविषयी माहिती युरोपला दिली.
   • इब्न बतूता (मोरोक्को): १४ वर्षे भारतात वास्तव्य केले.

आधुनिक पर्यटन:

1. औद्योगिक क्रांतीनंतर वाहतूक व तंत्रज्ञानामुळे प्रवास सुलभ झाला.
2. कुकने (१८व्या शतकात) तिकिटांचा व्यवसाय सुरू केला, ज्यामुळे नियोजित पर्यटनाला चालना मिळाली.

३. पर्यटनाचे प्रकार

१. ऐतिहासिक पर्यटन:

• प्राचीन व ऐतिहासिक स्थळांना भेट देणे.
• उदा.: अजिंठा, वेरूळ, रायगड.

२. निसर्ग पर्यटन:

• निसर्गरम्य स्थळांना भेट देणे.
• उदा.: माथेरान, महाबळेश्वर, कास पठार.

३. धार्मिक पर्यटन:

• तीर्थयात्रा व धार्मिक स्थळांना भेट देणे.
• उदा.: शिर्डी, पंढरपूर, त्र्यंबकेश्वर.

४. क्रीडा पर्यटन:

• क्रीडा स्पर्धा पाहण्यासाठी प्रवास.
• उदा.: ऑलिंपिक, क्रिकेट वर्ल्ड कप.

५. आरोग्य पर्यटन:

• उपचार व आरोग्य चाचणीसाठी प्रवास.
• उदा.: केरळमधील आयुर्वेद उपचार केंद्रे.

६. कृषी पर्यटन:

• ग्रामीण भागातील जीवन व शेतीची ओळख करून घेण्यासाठी प्रवास.
• उदा.: महाबळेश्वरजवळील कृषी पर्यटन केंद्रे.

४. महाराष्ट्रातील पर्यटन स्थळे

थंड हवेची ठिकाणे:

• माथेरान, महाबळेश्वर, लोनावळा.

धार्मिक स्थळे:

• शिर्डी, पंढरपूर, सिद्धिविनायक मंदिर, त्र्यंबकेश्वर.

ऐतिहासिक स्थळे:

• रायगड, शिवनेरी, वासोटा किल्ला.

नैसर्गिक स्थळे:

• भंडारदरा धरण, ताडोबा-अंधारी अभयारण्य, कोयना धरण.

५. जागतिक वारसा स्थळे (UNESCO World Heritage Sites)

1. अजिंठा लेणी:
   • बौद्ध लेणी, सुंदर भित्तीचित्रांसाठी प्रसिद्ध.
2. वेरूळ लेणी:
   • हिंदू, बौद्ध आणि जैन लेण्यांचा समावेश.
3. छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस:
   • गॉथिक शैलीतील रेल्वे स्टेशन.
4. पश्चिम घाट:
   • नैसर्गिक विविधतेसाठी प्रसिद्ध.

६. पर्यटनाचा आर्थिक आणि सामाजिक महत्त्व

आर्थिक महत्त्व:

1. रोजगार निर्मिती:
   • हॉटेल, वाहतूक, मार्गदर्शक, हस्तकला विक्री यामुळे रोजगार उपलब्ध होतो.
2. परकीय चलन:
   • परदेशी पर्यटकांमुळे देशाला परकीय चलन मिळते.

सामाजिक महत्त्व:

1. संस्कृती संवर्धन:
   • पर्यटनामुळे स्थानिक परंपरा, कला आणि संस्कृतीचा प्रचार होतो.
2. आंतरराष्ट्रीय संबंध:
   • विविध देशांतील लोकांमधील संपर्क वाढतो.

७. पर्यटनाचे फायदे आणि तोटे

फायदे:

1. आर्थिक व सामाजिक विकासाला चालना.
2. रोजगारनिर्मिती.
3. सांस्कृतिक देवाणघेवाण.

तोटे:

1. नैसर्गिक साधनसंपत्तीचा नाश.
2. ऐतिहासिक स्थळांचे विद्रूपीकरण.
3. पर्यावरण प्रदूषण.

८. ऐतिहासिक स्थळांचे संरक्षण आणि संवर्धन

संरक्षणाची गरज:

1. ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिक वारसा जपण्यासाठी.
2. पर्यटन उद्योग टिकवण्यासाठी.

संरक्षणासाठी उपाय:

1. स्थळांची नियमित साफसफाई व देखभाल.
2. पर्यटकांसाठी मार्गदर्शक सूचना व माहिती उपलब्ध करून देणे.
3. स्थानिक लोकांचा सहभाग वाढवणे.
4. भिंतींवर लिहिणे, कचरा टाकणे टाळणे.

९. पर्यटन व्यवसायाशी संबंधित क्षेत्रे

1. हॉटेल व्यवस्थापन व लॉजिस्टिक्स.
2. हस्तकला व स्मृतिचिन्हे विक्री.
3. स्थानिक खाद्यपदार्थ विक्री.
4. वाहतूक सेवा (टॅक्सी, बस, रेल्वे).
5. पर्यटन मार्गदर्शक (टूर गाइड).