इतिहास Notes Class 10 Chapter 6 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 10th

मनोरंजनाची माध्यमे आणि इतिहास

६.१ मनोरंजनाची आवश्यकता

मनोरंजन हे मानवी जीवनाचा महत्त्वाचा भाग आहे. यामुळे मेंदूला ताजेतवाने वाटते आणि मनावरचा ताण हलका होतो. मनोरंजन हे व्यक्तीच्या सामाजिक आणि सांस्कृतिक जीवनात महत्त्वाचे स्थान राखते.

प्राचीन व मध्ययुगीन काळात लोकांची करमणूक मुख्यतः सण, उत्सव, खेळ, लोकनाट्य, गाणी, कथा आणि नृत्य यांद्वारे होत असे. आजच्या काळात प्रगत तंत्रज्ञानामुळे रेडिओ, दूरदर्शन, चित्रपट, इंटरनेट, मोबाइल गेम्स यांसारखी आधुनिक करमणुकीची साधने उपलब्ध आहेत.

मनोरंजनाचे प्रकार:

1. कृतिशील मनोरंजन: यात व्यक्ती स्वतः सक्रियपणे भाग घेते.
   • उदाहरणे: खेळ, नृत्य, संगीत, हस्तकला, अभिनय.
2. अकृतिशील मनोरंजन: यात व्यक्ती फक्त प्रेक्षक असते.
   • उदाहरणे: चित्रपट पाहणे, संगीत ऐकणे, कादंबरी वाचन, नाटके पाहणे.

६.२ लोकनाट्य

१. कठपुतळी प्रयोग:

• कठपुतळी प्रयोग हा भारतातील सर्वात प्राचीन लोककला प्रकार आहे.
• उत्खननात मिळालेल्या पुराव्यांनुसार, मोहेंजोदडो आणि हडप्पा संस्कृतीत कठपुतळी खेळाचे अस्तित्व होते.
• कठपुतळी प्रकार:
  1. छाया-बाहुली
  2. हात-बाहुली
  3. काठी-बाहुली
  4. सूत्र-बाहुली

२. दशावतारी नाटके:

• महाराष्ट्र आणि गोवा येथे लोकप्रिय.
• श्रीविष्णूच्या दहा अवतारांवर आधारित.
• नाटकाच्या सुरुवातीला सूत्रधार गणपतीची प्रार्थना करतो.

३. भजन व कीर्तन:

• भजन: टाळ, मृदंगाच्या साथीने भक्तिगीते गायली जातात.
• कीर्तन: धार्मिक कथा सांगणारे एक प्रकारचे प्रवचन.
• संत नामदेव, तुकाराम, एकनाथ, मीराबाई यांनी भजन परंपरा पुढे नेली.

४. भारुड:

• संत एकनाथांनी लोकप्रिय केलेला एक प्रकारचा लोककला प्रकार.
• व्यंग्य, विनोद आणि समाजप्रबोधन यांचा समावेश.

५. तमाशा:

• महाराष्ट्रातील पारंपरिक लोककला प्रकार.
• मुख्यतः दोन प्रकार:
  1. संगीत बारी: यात नृत्य आणि संगीताला महत्त्व.
  2. ढोलकीचा फड: यामध्ये कथानक व अभिनय अधिक महत्त्वाचा.

६. पोवाडा:

• ऐतिहासिक किंवा सामाजिक घटना गाण्यातून सादर करणारा काव्यप्रकार.
• छत्रपती शिवाजी महाराज, अफझलखान वध इत्यादींवर आधारित प्रसिद्ध पोवाडे आहेत.

६.३ मराठी रंगभूमी

• रंगभूमी ही ललित कला सादरीकरणाचे प्रमुख माध्यम आहे.
• विष्णुदास भावे यांना मराठी रंगभूमीचे जनक मानले जाते.
• १९व्या शतकात मराठी नाटकांनी वेग घेतला.
• लोकप्रिय नाटके:
  1. संगीत शाकुंतल
  2. संगीत शारदा
  3. घाशीराम कोतवाल
  4. एकच प्याला

६.४ भारतीय चित्रपटसृष्टी

• भारतात चित्रपटसृष्टीची सुरुवात १९१३ मध्ये झाली.
• दादासाहेब फाळके यांनी तयार केलेला पहिला मूकपट: राजा हरिश्चंद्र.
• पहिला मराठी बोलपट: अयोध्येचा राजा (१९३२).
• प्रसिद्ध ऐतिहासिक चित्रपट:
  1. संत तुकाराम
  2. झाशीची राणी
  3. बाजीराव मस्तानी

६.५ मनोरंजन क्षेत्रातील व्यावसायिक संधी

1. नाटक क्षेत्र: नेपथ्य, वेशभूषा, रंगभूषा, लेखन, दिग्दर्शन.
2. चित्रपट क्षेत्र: पटकथा लेखन, संवाद लेखन, सेट डिझाईन, अभिनय.
3. संगीत आणि गायन: पार्श्वगायन, संगीत संयोजन.
4. कीर्तन आणि भजन: धार्मिक व सांस्कृतिक क्षेत्रात संधी.