इतिहास Notes Class 10 Chapter 4 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

भारतीय कलांचा इतिहास

कला म्हणजे व्यक्तीच्या कल्पकता, संवेदनशीलता आणि कौशल्याच्या साहाय्याने सौंदर्यपूर्ण निर्मिती करणे.
कला व्यक्त करण्याच्या सहजप्रवृत्तीमधून विकसित होते.
कलेचे दोन प्रमुख प्रकार: दृक्कला (Visual Arts) आणि ललित/आंगिक कला (Performing Arts)
लोककला आणि अभिजात कला अशा दोन परंपरा अस्तित्वात आहेत.

निसर्गचित्र, व्यक्तिचित्र, वास्तुचित्र, हस्तलिखितांमधील लघुचित्रे इत्यादी यामध्ये येतात.
लोकचित्रकला शैली:
- भीमबेटका गुहाचित्रे (पुराश्मयुगातील महत्त्वाचे चित्र)
- वारली चित्रकला (महाराष्ट्रातील पारंपरिक चित्रशैली)
- पिंगुळ किंवा चित्रकथी परंपरा (कथांद्वारे चित्रांची अभिव्यक्ती)
अभिजात चित्रकला:
- प्राचीन भारतीय वाड्मयात ६४ कलांचा उल्लेख.
- आलेख्यम् किंवा आलेख्य विद्या म्हणून चित्रकलेचा उल्लेख.
- मुग़ल, राजपूत, टंजावूर, पहाडी चित्रशैली प्रसिद्ध आहेत.
- युरोपीय चित्रशैलीचा प्रभाव ब्रिटिश काळात पडला.

त्रिमितीय कला म्हणून ओळखली जाते.
लोकशिल्पकला शैली: मातीच्या मूर्ती, वीरगळ, पूजेसाठी वापरण्यात येणाऱ्या वस्तू.
अभिजात शिल्पकला शैली: हडप्पा संस्कृतीतील कांस्य पुतळे, मौर्यकालीन अशोकस्तंभ, गुप्तकाळातील बुद्धमूर्ती.
स्थापत्य आणि शिल्पकला: अजिंठा-वेरूळची लेणी, सांची स्तूप, बोरोबुदूर स्तूप (इंडोनेशिया), कैलास मंदिर (वेरूळ), हेमाडपंती मंदिरे (महाराष्ट्र).
मुस्लीम स्थापत्यशैली: कुतुबमिनार, ताजमहाल, गोलघुमट (विजापूर).
ब्रिटिश स्थापत्यशैली: इंडो-गोथिक शैली – छत्रपती शिवाजी महाराज टर्मिनस (मुंबई).

लोकगीत, लोकवाद्य, लोकनृत्य, लोकनाट्य (कोळीनृत्य, दशावतार, पोवाडा, कीर्तन, जागर-गोंधळ)
या कलांचे धार्मिक आणि सामाजिक जीवनाशी निकटचे नाते.

जाहिरात, औद्योगिक डिझाईन, चित्रपट-रंगमंच नेपथ्य, प्रकाशन, मुद्रण, सुलेखन.
स्थापत्य आणि छायाचित्रण.
संगणकीय कला – ग्राफिक डिझाईन, अॅनिमेशन.
दागिने, वेताच्या वस्तू, काच आणि धातूच्या वस्तू, पारंपरिक वस्त्रनिर्मिती यामध्ये संधी.
महत्त्वाच्या संस्था: नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ डिझाईन (अहमदाबाद).