इतिहास Notes Class 10 Chapter 3 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 10th

उपयोजित इतिहास

३.१ उपयोजित इतिहास म्हणजे काय?

• उपयोजित इतिहास म्हणजे भूतकाळातील घटनांचे ज्ञान वर्तमान आणि भविष्यकाळासाठी उपयोगी करण्याचा अभ्यास.
• याला ‘जनांसाठी इतिहास’ (Public History) असेही म्हणतात.
• सामाजिक आव्हाने सोडवण्यासाठी, धोरणे ठरवण्यासाठी इतिहासाचे विश्लेषण महत्त्वाचे ठरते.
• संग्रहालये, प्राचीन स्थळे यांना भेट देणाऱ्या लोकांचा सहभागही महत्त्वाचा असतो.

जनांसाठी इतिहास म्हणजे काय?

• इतिहास हा केवळ अभ्यासकांसाठी नसून सर्वसामान्य लोकांसाठीही उपयुक्त आहे.
• परदेशातील अनेक विद्यापीठांत ‘Public History’ चा अभ्यासक्रम शिकवला जातो.
• भारतात बंगळुरूच्या सृष्टि इन्स्टिट्यूटमध्ये ‘Centre for Public History’ हा विभाग आहे.

३.२ उपयोजित इतिहास आणि विविध विषयांमधील संशोधन

• इतिहासाचा उपयोग विविध ज्ञानशाखांच्या संशोधनासाठी केला जातो:

1. तत्त्वज्ञान:
   • विविध विचारसरणींचा उगम आणि प्रवास समजण्यासाठी इतिहासाचा अभ्यास महत्त्वाचा.
2. विज्ञान:
   • वैज्ञानिक शोध, सिद्धांत आणि कालक्रम समजण्यासाठी विज्ञानाचा इतिहास महत्त्वाचा.
3. तंत्रज्ञान:
   • कृषी, स्थापत्य आणि अभियांत्रिकीतील बदल समजण्यासाठी तंत्रज्ञानाचा इतिहास आवश्यक.
4. उद्योग आणि व्यापार:
   • उद्योग, बाजारपेठा, समाजव्यवस्था आणि आर्थिक बदलांचे विश्लेषण करता येते.
5. व्यवस्थापनशास्त्र:
   • उत्पादन, संसाधन व्यवस्थापन, विक्री यासाठी ऐतिहासिक अभ्यास उपयोगी पडतो.
6. कला:
   • चित्रकला, शिल्पकला, संगीत, नृत्य यांचा विकास ऐतिहासिक पार्श्वभूमीतून समजू शकतो.
7. मानव्यविद्या:
   • समाजशास्त्र, अर्थशास्त्र, राज्यशास्त्र, मानवशास्त्र यांसारख्या ज्ञानशाखांच्या इतिहासाचा अभ्यास महत्त्वाचा.

३.३ उपयोजित इतिहास आणि वर्तमानकाळ

• भूतकाळाचे अनेक अवशेष आजही अस्तित्वात आहेत, त्यामुळे इतिहासाच्या अभ्यासातून त्यांचे व्यवस्थापन करता येते.
• सांस्कृतिक वारसा जतन करण्यासाठी उपयोजित इतिहास महत्त्वाचा ठरतो.
• उद्योग, पर्यटन, संग्रहालये यासाठी इतिहासाचा वापर केला जातो.

३.४ सांस्कृतिक आणि नैसर्गिक वारशाचे व्यवस्थापन

(अ) सांस्कृतिक वारसा:

1. मूर्त वारसा: प्राचीन स्थळे, वास्तू, हस्तलिखिते, शिल्पे, चित्रे.
2. अमूर्त वारसा: मौखिक परंपरा, पारंपरिक ज्ञान, सण, नृत्य, कला, परंपरागत कौशल्ये.

(ब) नैसर्गिक वारसा:

• जैवविविधता, प्राणी, वनस्पती, परिसंस्था आणि भूरचनात्मक वैशिष्ट्ये.
• युनेस्को जागतिक वारसा यादीत भारतातील विविध स्थळांचा समावेश केला जातो.

भारताची काही महत्त्वाची सांस्कृतिक आणि नैसर्गिक वारसा स्थळे:

1. सांस्कृतिक वारसा स्थळे:
   • ताजमहाल, अजिंठा-वेरूळ लेणी, कोणार्क मंदिर, हम्पी.
   • चोल मंदिर, फत्तेपूर सिक्री, सांचीचा स्तूप, लाल किल्ला.
2. नैसर्गिक वारसा स्थळे:
   • काझीरंगा राष्ट्रीय उद्यान, सुंदरबन, नंदादेवी राष्ट्रीय उद्यान, पश्‍चिम घाट.

३.५ संबंधित व्यावसायिक क्षेत्रे

१. संग्रहालये आणि अभिलेखागार:

• ऐतिहासिक कागदपत्रे, चित्रपट, वस्तू जतन करण्यासाठी.

२. ऐतिहासिक स्थळांचे जतन आणि संवर्धन:

• वास्तुविशारद, अभियंते, इतिहासकार, पुरातत्त्वज्ञ यांची गरज भासते.

३. पर्यटन आणि आतिथ्य:

• ऐतिहासिक पर्यटन, मार्गदर्शन, सांस्कृतिक वारसा व्यवस्थापन.

४. मनोरंजन आणि संपर्क माध्यमे:

• चित्रपट, मालिका, माहितीपट तयार करताना ऐतिहासिक पार्श्वभूमीचा विचार.