इतिहास Notes Class 10 Chapter 1 Itihas Maharashtra Board Marathi Medium

Notes For All Chapters – इतिहास Class 10th

इतिहासलेखन : पाश्चात्त्य परंपरा

1.1 इतिहासलेखनाची परंपरा

इतिहासलेखन म्हणजे काय?

• इतिहास म्हणजे भूतकाळातील घटनांचा अभ्यास आणि विश्लेषण.
• इतिहासलेखन म्हणजे घटनांची सुसंगत मांडणी करून त्या विशिष्ट दृष्टिकोनातून सादर करणे.
• इतिहासाच्या अभ्यासात पुराव्यांचे महत्त्व असते. संशोधक वेगवेगळ्या साधनांचा आधार घेतात, जसे की – हस्तलिखिते, पुरातत्त्वीय अवशेष, नाणे, शिलालेख, साहित्य इत्यादी.

प्राचीन इतिहासलेखनाची पद्धत

• प्राचीन काळात इतिहासलेखनाची एक ठराविक वैज्ञानिक पद्धत नव्हती.
• गुहाचित्रे, कहाण्या, लोकगीते, पोवाडे अशा माध्यमातून भूतकाळाची माहिती पुढील पिढ्यांना दिली जात असे.
• लेखनाची परंपरा मेसोपोटेमिया मध्ये सुरू झाली.
• सुमेर संस्कृतीत पहिल्यांदा ऐतिहासिक घटनांची लेखी नोंद केली गेली.

1.2 आधुनिक इतिहासलेखन

आधुनिक इतिहासलेखनाची वैशिष्ट्ये

1. शास्त्रशुद्ध पद्धत:
   • योग्य प्रश्नांची मांडणी केली जाते आणि त्यावर संशोधन केले जाते.
2. मानवकेंद्रित दृष्टिकोन:
   • इतिहासातील घटनांचा संबंध दैवी घटनेशी न जोडता मानवी क्रियांशी जोडला जातो.
3. पुराव्यांचा आधार:
   • इतिहास विश्वसनीय पुराव्यांवर आधारित असतो.
4. मानवी समाजाचा अभ्यास:
   • मानवाच्या सामाजिक, आर्थिक, राजकीय, सांस्कृतिक घटकांचा अभ्यास केला जातो.

ग्रीक इतिहासकारांचा प्रभाव

• ग्रीक इतिहासकार हिरोडोटस याने “हिस्टरी” हा शब्द प्रथम वापरला.
• त्याला “इतिहासाचा जनक” म्हटले जाते.
• त्याच्या लिखाणात ऐतिहासिक घटनांच्या व्यतिरिक्त विविध समाजसंस्थांचा देखील उल्लेख आहे.

1.3 युरोपमधील वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचा विकास आणि इतिहासलेखन

इतिहासलेखनाच्या पद्धतीत बदल

• 18वे शतक – युरोपमध्ये विज्ञान आणि तत्वज्ञान क्षेत्रात मोठी प्रगती झाली.
• संशोधकांना असे वाटू लागले की वैज्ञानिक पद्धतींचा उपयोग करून इतिहासही अभ्यासता येऊ शकतो.
• 1737 मध्ये गॉटिंगेन विद्यापीठाची स्थापना – इतिहास एक स्वतंत्र विषय म्हणून शिकवला जाऊ लागला.
• इतिहासात वस्तुनिष्ठ दृष्टिकोन स्वीकारला जाऊ लागला.

1.4 महत्त्वाचे विचारवंत आणि त्यांचे योगदान

(1) रेने देकार्त (1596-1650)

• इतिहासाच्या साधनांची विश्वासार्हता तपासणे आवश्यक आहे.
• त्याने “डिस्कोर्स ऑन द मेथड” या ग्रंथात वैज्ञानिक संशोधनाची तत्वे मांडली.
• “जोपर्यंत काही निश्चित पुरावे मिळत नाहीत, तोपर्यंत कोणत्याही गोष्टीचा स्वीकार करू नये.”

(2) व्हॉल्टेअर (1694-1778)

• इतिहास फक्त राजे, युद्धे यांच्यावर आधारित नसावा.
• त्याने सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक घटकांचा विचार करणे आवश्यक आहे असे मत मांडले.
• त्याला “आधुनिक इतिहासलेखनाचा जनक” मानले जाते.

(3) जॉर्ज विल्हेम फ्रेडरिक हेगेल (1770-1831)

• इतिहास हा प्रगतीचा टप्पा आहे, असे त्याने सांगितले.
• “द्वंद्ववाद” (Dialectics) ही संकल्पना मांडली:
  • कोणत्याही विचाराची (थीसिस) विरोधी कल्पना (अँटीथीसिस) असते आणि त्यांच्यापासून नवीन विचार (सिंथेसिस) तयार होतो.

(4) लिओपॉल्ड व्हॉन रांके (1795-1886)

• इतिहासलेखन मूळ दस्तऐवजांच्या आधारावर करावे हे त्याने ठामपणे सांगितले.
• इतिहासकाल्पनिक नसावा, तर वस्तुनिष्ठ आणि तथ्यांवर आधारित असावा.
• “द थिअरी अँड प्रॅक्टिस ऑफ हिस्टरी” हा त्याचा प्रसिद्ध ग्रंथ आहे.

(5) कार्ल मार्क्स (1818-1883)

• इतिहास म्हणजे वर्गसंघर्षाचा इतिहास आहे.
• समाजात उत्पादनाच्या साधनांची मालकी असणारा वर्ग इतरांचा शोषण करतो.
• त्याचा प्रसिद्ध ग्रंथ “दास कॅपिटल” आहे.

(6) मायकेल फुको (1926-1984)

• इतिहासाची कालक्रमानुसार अखंड मांडणी चुकीची आहे असे त्याने सांगितले.
• इतिहास म्हणजे सत्ताकारण आणि ज्ञानाचा संघर्ष आहे.
• त्याचा ग्रंथ “आर्केऑलॉजी ऑफ नॉलेज” प्रसिद्ध आहे.

इतर महत्त्वाच्या इतिहासलेखनाच्या प्रणाली

(1) अँनल्स प्रणाली (फ्रान्स)

• इतिहासाच्या अभ्यासात राजकीय घटना, युद्धे याशिवाय हवामान, शेती, व्यापार, समाज, मानसिकता, जीवनशैली यांचाही विचार करावा.
• या प्रणालीचा विकास फ्रेंच इतिहासकारांनी केला.

(2) स्त्रीवादी इतिहासलेखन

• स्त्रियांच्या भूमिकेकडे दुर्लक्ष केले गेले, त्यामुळे इतिहासाच्या लेखनप्रक्रियेत स्त्रियांचा समावेश करणे आवश्यक आहे.
• सीमाँ-द-बोव्हा यांनी स्त्रीवादी विचारसरणीची सुरुवात केली.
• इतिहासाच्या अभ्यासात स्त्रियांचे सामाजिक, आर्थिक, राजकीय योगदान अभ्यासले जाऊ लागले.